Эдгар По - Забойства на вулiцы Морг (на белорусском языке) Страница 2

Калi б лад нашага жыцця стаў вядомы свету, нас бы абавязкова палiчылi вар'ятамi - хоць, вiдаць, i бясшкоднымi. Наша адасобленасць была поўная. Нiкога ў сваiм доме мы не прымалi. Месца нашага жыхарства старанна трымалася ў тайне ад маiх былых кампаньёнаў, а Дзюпэн ужо даўно не цiкавiўся Парыжам, ды i Парыж не ўспамiнаў пра яго. Мы iснавалi толькi для сябе.

Адно фантазiйнае дзiвацтва майго прыяцеля - бо як яшчэ гэта назваць? улюбёнасць у ноч, i я пакорна пагадзiўся з гэтым bizarrerie*, як i з усiмi астатнiмi, цалкам падпарадкаваўшыся яго няўпынным капрызам.

* Дзiвацтва (франц.).

Царыца-ноч не магла заставацца з намi ўвесь час, але мы навучылiся iмiтаваць яе прысутнасць. Ранiцай, з першым святлом, мы зачынялi тоўстыя аканiцы старога дома, запальвалi пару вельмi духмяных свечак, здатных толькi на цьмянае святло. У iх святле мы поўнiлi сэрцы мроямi - чыталi, пiсалi, дзялiлiся думкамi, пакуль звон гадзiннiка не абвяшчаў надыходу сапраўднай цемры. Тады мы выпраўлялiся з дому, iдучы поплеч, працягвалi пачатыя ўдзень размовы альбо бязмэтна шпацыравалi ўдоўж i ўпоперак па вялiкiм горадзе да позняй ночы, шукаючы сярод мiльгаючых агнёў i ценяў тую бясконцую душэўную ўзбуджанасць, якая вынiкае з цiхага назiрання.

У такiя моманты я мiжволi заўважаў (хоць, ведаючы яго схiльнасць да фантазiй, я прадбачыў гэта) своеасаблiвыя здольнасцi Дзюпэна i захапляўся iмi. Ён, вiдаць, таксама са шчырым захапленнем карыстаўся iмi - калi нават не дэманстраваў iх - i не вагаючыся прызнаваўся, што робiць гэта з задавальненнем. Ён хвалiўся мне, цiха пасмейваючыся, што калi для iншых чалавечая душа была за глухой сцяной, то ён мог зазiрнуць у большасць душ праз шырока расчыненыя для яго вокны, i звычайна суправаджаў такiя заявы ашаламляльнымi доказамi глыбокага ведання маёй душы. У такiя моманты ён быў халодны i аддалены, вочы яго рабiлiся непранiкальныя, а голас, сакавiты тэнар, пераходзiў у дыскант, i ў iм можна было адчуць нават раздражнёнасць, калi б не выразная дыкцыя i наўмысная няспешнасць у словах. Назiраючы за iм у такiя моманты, я часта задумваўся над старадаўняй фiласофскай тэорыяй аб дваiстасцi душы, i ў галаву прыходзiла забаўляльная думка пра двух Дзюпэнаў: адзiн нешта ствараў, а другi разбураў створанае на кавалкi.

Прачытаўшы ўсё гэта, не падумайце, што я збiраюся расказаць вам у падрабязнасцях нейкую таямнiчую гiсторыю альбо апiсаць нейкi рамантычны эпiзод. Тыя асаблiвасцi прыяцеля-француза, пра якiя я вам паведамiў, былi ўсяго толькi вынiкам узбуджанасцi цi, можа, хваравiтасцi розуму. Але характар яго заўваг у тыя моманты, пра якiя тут iдзе гаворка, лепш за ўсё праiлюструе адзiн прыклад.

Аднойчы ўвечары мы гулялi па доўгай бруднай вулiцы непадалёк ад Пале-Раяль. Кожны з нас, вiдаць, быў заняты сваiмi думкамi, i на працягу чвэрцi гадзiны нiхто не сказаў нi слова. I тут раптам цiшыню перарвалi наступныя словы Дзюпэна:

- Ён недаростак, гэта праўда, i было б лепей, каб ён паспрабаваў свае сiлы ў тэатры "Вар'етэ".

- Ну, вядома, так, - адказаў я машынальна, спачатку не звярнуўшы ўвагi (настолькi быў заняты думкамi) на тое, што гэтыя словы вельмi дзiўна супалi з маiмi разважаннямi. Праз нейкi момант я апамятаўся, i маё здзiўленне было бязмежным.

- Дзюпэн, - сказаў я сур'ёзна, - гэта вышэй майго разумення. Шчыра кажучы, я вельмi ўражаны i ледзь веру сваiм вушам. Як гэта ты здагадаўся, што я думаю пра... - тут я спынiўся, каб пераканацца, што ён сапраўды ведае, пра каго я думаў.

- ...пра Шантыi, - сказаў ён. - Чаму ты змоўк? Ты падумаў, што яго мiзэрная постаць не падыходзiць да трагедыйных роляў.

Менавiта пра гэта я i разважаў. Шантыi, quondam* шавец з вулiцы Сен-Дэнi, якi да вар'яцтва захапiўся тэатрам, паспрабаваў сыграць ролю Ксеркса ў аднайменнай трагедыi Крэбiёна, вельмi стараўся, але ў вынiку атрымаў знiшчальныя водгукi.

* Былы (лац.).

- Растлумач напрамiлы Бог, - усклiкнуў я, - свой метад, калi ён iснуе, праз якi ты толькi што зазiрнуў мне ў душу. - Па праўдзе кажучы, я iмкнуўся знешне быць спакойным, хаваючы такiм чынам ахапiўшую мяне збянтэжанасць.

- Гэта гандляр садавiнай навёў цябе на думку, што гэты маэстра па падэшвах не дарос да Ксеркса et id genus omne*.

* I такiх, як ён (лац.).

- Гандляр садавiнай? Ну, ты мяне здзiўляеш! Не ведаю я нiякага гандляра садавiнай.

- Ну, той, з кiм ты сутыкнуўся, калi мы зварочвалi на гэту вулiцу, хвiлiн пятнаццаць назад.

Тут я ўзгадаў, што сапраўды нейкi гандляр з кошыкам яблыкаў на галаве ледзь не збiў мяне знянацку з ног, калi мы зварочвалi з вулiцы С - на тую, дзе мы зараз стаялi. Але я не мог нiяк зразумець, якое гэта мела дачыненне да Шантыi.

Але Дзюпэн нi на кроплю не быў схiльны да charlatanerie*.

* Ашуканства (франц.).

- Я зараз растлумачу, - сказаў ён. - I каб ты ўсё зразумеў, мы спачатку адновiм ход тваiх думак, пачынаючы з таго моманту, як я звярнуўся да цябе, да rencontre* з тым самым гандляром. Асноўныя звеннi ланцуга - Шантыi, Арыён, д-р Нiкалс, Эпiкур, стэрэатамiя, каменне ў бруку, гандляр садавiнай.

* Сустрэча (франц.)

Няма, вiдаць, такiх людзей, якiя б у адпаведныя моманты свайго жыцця не паўтаралi ў думках дзеля забавы крок за крокам шлях, якi прывёў iх да той цi iншай высновы. Занятак гэты часта вельмi цiкавы, i той, хто сутыкаецца з iм упершыню, дзiвiцца неабмежаванай адлегласцю i неадпаведнасцю памiж зыходным пунктам i канчатковай высновай. Якiм, вiдаць, было маё здзiўленне, калi я пачуў тое, што сказаў Дзюпэн, i не мог не пагадзiцца, што ўсё гэта - праўда.

Ён жа працягваў:

- Перад тым як звярнуць з вулiцы С, я добра памятаю, мы гаварылi пра коней. На гэтай тэме i перарвалася наша размова. Калi пераходзiлi на гэту вулiцу, гандляр, якi прабягаў побач з кошыкам яблыкаў на галаве, адпiхнуў цябе на кучу камянёў, паскiданых у тым месцы, дзе рамантуюць брук. Ты спатыкнуўся аб камень, паслiзнуўся, крыху расцягнуў звязку на шчыкалатцы, вiдаць, раззлаваўся, ва ўсякiм разе, спахмурнеў, нешта прамармытаў, азiрнуўся на груду камянёў i моўчкi пакрочыў далей. Я не вельмi стараўся сачыць за тваiмi дзеяннямi, але назiральнасць зрабiлася апошнiм часам неад'емнай часткай маёй натуры.

Ты працягваў iсцi з апушчанай галавой, незадаволена косячыся на калдобiны i расколiны ў бруку (такiм чынам, я зразумеў, што ты ўсё яшчэ думаеш пра камянi), пакуль мы не дайшлi да завулка, што носiць iмя Ламарцiна i якi забрукавалi ў якасцi эксперымента "ўнакладку", шчыльна падладзiўшы плiткi заклёпкамi. Твой твар павесялеў, i па вуснах я здагадаўся, што ты прамармытаў слова "стэрэатамiя", тэрмiн вельмi штучна суаднесены з гэтым тыпам бруку. Я ведаў, што ты не мог вымавiць гэта слова, не ўзгадаўшы пра атамы, а таксама пра тэорыi Эпiкура. Так як мы абмяркоўвалi не так даўно гэтую тэму - я заўважыў, як надзiва дакладна, хоць на гэта мала хто звярнуў увагу, не вельмi выразныя здагадкi высакароднага грэка пацвердзiлiся пазней касмагонiяй у адносiнах да нябесных туманнасцей, - то я падумаў, што ты абавязкова падымеш вочы, каб зiрнуць на вялiкую туманнасць у сузор'i Арыёна, i спадзяваўся, што менавiта так i атрымаецца. Ты сапраўды зiрнуў угору, тым самым упэўнiўшы мяне, што я правiльна iду па тваiм следзе. Але ў вельмi адмоўным водгуку на выступленне Шантыi ва ўчарашняй "Musee", нейкi з'едлiвы сатырык, намякаючы вельмi нетактоўна на тое, што шавец, якi стаў на катурны, змянiў i прозвiшча, прыпомнiў адзiн радок на лацiнскай мове, да якога мы часта звярталiся ў размовах. Я маю на ўвазе вось гэта: Perdidit antiquum litera prima sonum*.

* Страцiла былое гучанне першая лiтара (лац.).

Я неяк казаў табе, што радок быў напiсаны адносна Арыёна, бо некалi пiсалася Ўрыён, i так як мы яшчэ тады пажартавалi наконт гэтага, я ведаў, што ўсё гэта засталося ў тваёй памяцi. Таму было зразумела, што ты абавязкова злучыш у галаве думкi пра Арыёна i Шантыi. Тое, што менавiта так i здарылася, пацвердзiла твая ўсмешка. Ты падумаў, што бедны Шантыi сам сябе прынёс у ахвяру. Спачатку ты iшоў згорбiўшыся, а тут - выпрастаўся на ўвесь рост. Такiм чынам, я быў упэўнены, што ты падумаў пра мiзэрную фiгуру Шантыi. У той самы момант я перабiў твае думкi, зазначыўшы, што гэты Шантыi i праўда недаростак i было б лепей, каб ён паспрабаваў свае сiлы ў тэатры "Вар'етэ".

Неўзабаве пасля гэтага мы праглядалi вячэрнi выпуск "Судовай газеты", i нашу ўвагу прыцягнулi наступныя радкi:

"Незвычайнае забойства.

Сёння, а трэцяй гадзiне ночы, жыхароў квартала Сен-Рош абудзiлi ад сну немыя крыкi, што чулiся, вiдаць, з пятага паверха дома на вулiцы Морг, у якiм, як было вядома, жылi толькi мадам Л'Эспанэ i яе дачка мадэмуазель Камiла Л'Эспанэ. Пасля некаторай затрымкi, якая была выклiкана спробай зайсцi ў дом звычайным шляхам, дзверы пад'езда адчынiлi ломам, i туды зайшлi восем цi дзесяць чалавек суседзяў i разам з iмi два жандары. Да таго часу крыкi ўжо сцiхлi, але калi згаданая група людзей адолела першы пралёт лесвiцы, яны пачулi, як недзе, вiдаць, на верхнiх паверхах, грубымi галасамi сварылiся не менш двух чалавек. Пакуль дабеглi да другой лесвiчнай пляцоўкi, i гэтыя галасы ўжо сцiхлi, усюды панавала цiшыня. Людзi падзялiлiся на групы i пачалi прачэсваць пакой за пакоем. Калi яны апынулiся ў вялiкай спальнi на пятым паверсе ў тыльнай частцы будынка (дзверы замкнёныя на ключ знутры таксама выламалi), дык сталi сведкамi вiдовiшча, якое вельмi напалохала i здзiвiла прысутных.