Борис Саченко - Не, не ўсё роўна (на белорусском языке) Страница 2

Другi, найбольш яркi ўспамiн пра дзеда падае на час вайны.

За некалькi дзён да прыходу немцаў у нашай вёсцы дзялiлi калгасную маёмасць. Дзялiлi, каб не дасталося нiчога ворагу - хай лепей спажывуць свае людзi, хай схаваюць, што можна, каб пасля, як прыйдзе зноў воля, лягчэй было абжывацца. Дзялiлi - не тое слова, бо якая дзяльба там была, толькi казалi так: нi коней, нi кароў, нi авечак не было - iх паспелi адагнаць недзе ў глыбокi тыл у першыя ж днi фашысцкай напасцi. Тое ж, што асталося, - калёсы, санi, пчолы, неабмалочанае жыта ў сцiртах, некалькi пар валоў, - расхапалi проста за гадзiну тыя, хто меў нейкую сiлу i не баяўся, што пасля адбяруць ад яго ўсё ўдовы. Некапаную бульбу адводзiлi загонамi, паводле працадзён, вядома, таксама толькi на словах, бо, як потым выявiлася, працаднi адным чамусьцi не ўлiчвалiся, а другiм, наадварот, аж надта завышалiся. Улады ў вёсцы ўжо не было, i сваю правату i неправату людзi даказвалi найбольш языкамi.

Таму, што распусцiлi калгас, дзед мой быў рады болей за ўсiх. Пажвавеў, павесялеў, выпрастаўся. У хаце не сядзеў нi хвiлiнкi - усё бегаў, як вецер, з канца ў канец па вёсцы i кожнаму, каго сустракаў, гаварыў:

- Ну, што я казаў?.. Кхе-кхе... - крактаў ён. - Няйнакш перад пагiбеллю сваёй лютавалi гэтак бальшавiчкi ды розныя камiсарыкi...

Людзi яшчэ глыбей уцягвалi ў плечы шыi i, унурыўшы галаву, абыходзiлi дзеда бокам. А сёй-той i не ўмоўчваў - казаў:

- Падумай, Апанас, што кажаш. Германец не сёння-заўтра будзе на зямлi нашай, а ты такое... Як табе не сорамна, язык як паварочваецца... "Бальшавiчкi", "камiсарыкi"... Эх ты!..

Пагардлiва акiнуўшы з ног да галавы дзеда, людзi iшлi далей.

Пры дзяльбе калгаса дзеду майму ў дадатак да ўсяго iншага ўдалося неяк прывесцi яшчэ i волiка, маладога гладкага бычка-трацячка - сквапны, пранырлiвы стары быў, ведаў, што трэба хапаць. I каб паехаць куды што рабiць, яму - хочаш не хочаш - даводзiлася спрагацца з суседам, Янам Серадольшанкам, за вочы Шасцiногам (празвалi яго так за тое, што ён быццам бы ў дзяцiнстве не вымаўляў слова часнок, а гаварыў "шэсцьног"), жонка якога таксама ўмудрылася ўрваць сабе такога ж маладзенькага волiка.

Ян Серадольшанка быў чалавек цiхманы, у вёсцы не крыўдзiў яго хiба адзiн толькi бог. I не таму, што ён каму-небудзь наступiў на балючы мазоль цi насалiў чым моцна, а проста так, дзеля пацехi, смеху. Як пасля я пераканаўся, гэткiя людзi, як Ян, ёсць амаль у кожнай вёсцы: адзiн з iх, выпiўшы, ходзiць па вёсцы i, выставiўшы жывот, просiць усiх, хто валюхаецца мiма, каб стукнулi кулаком па жываце - вось гук будзе! - i дзе - не спераду, а ззаду; другi, здаецца, толькi тое i робiць, што плача ды ные, расказваючы свае беды i няшчасцi, на якiя б iншы нават увагi не звярнуў, i ўрэшце так надакучае ўсiм, што ад яго ўцякаюць, як ад чумнога; трэцi некалi бiўся з пеўнем цi сватаў сабе ў жонкi гусь... Iнакш - што сяло, то i сваё памяло... Ян жа Серадольшанка, калi быў пад добрым градусам, браў дома вяроўку, на якой жонка сушыла бялiзну, i сунуўся ў лес вешацца. Чамусьцi заўсёды iсцi яму выпадала якраз праз усю вёску, хаця лес быў зусiм у другiм баку, непадалёку ад яго хаты. А паколькi Ян вельмi любiў людзей, з якiмi зжыўся змалку, дык перад тым, як павесiцца, заходзiў да кожнага ў хату, каб развiтацца. Ведаючы добра Яна, аднавясковец прыносiў з сянец запацелае паўлiтэрка i прасiў Яна прысесцi хоць на хвiлiначку да стала.

- Добра жылi мы з табою, Ян, - казаў зычлiвы сусед, ледзь стрымлiваючы сябе, каб не пырснуць смехам, - давай добра i расстанемся. Толькi глядзi ж, не забывай мяне на тым свеце, а як дзе знойдзеш сцiшнае месцейка, беражы яго мне...

- Якое там месцейка, - махаў рукою Ян i выбiраў самую вялiкую кружку, якая толькi i была ў хаце, прасiў налiць па поўнай, абавязкова па поўнай, бо дзе поўная чарка, не можа быць нiякая сварка, i, зажмурыўшы вочы, выпiваў да дна; адразу ж, не закусваючы, пачынаў расказваць, як пагана жывецца яму на гэтым свеце, як яго ўсе i ўсюды крыўдзяць, насмiхаюцца, пускаў неўпрыкмет "з гора" слязу i плёўся далей. Iншы раз, калi Ян быў асаблiва не ў гуморы, ён успамiнаў бычка, рабога, гладкага бычка Тараса, якога зарэзалi i ўтрубiлi за мiлую душу ў яго ж, Янавай, хаце - каб iх самiх утрубiлi чэрцi! - яшчэ ў грамадзянскую белапалякi. Таго бычка Яну было так ужо шкада, так шкада, што ён, размазваючы кулаком па твары слёзы, роў, як малое дзiця. Сёй-той браўся суцяшаць Яна, казаў, што, чаго-чаго, а бычкоў такiх, як Тарас, можна выгадаваць сотню, а то i больш, абы сена толькi было.

- Не, такога бычка мне ўжо нiколi не бачыць, - вёў усё роўна сваё Ян. - Як зжэрлi яго, мо цэлы тыдзень не спалi, начамi за хлеў бегалi... Сыты быў, халера! На маю сям'ю на поўны месяц хапiла б, каб не дурны быў ды сам зарэзаў... На ўвесь бадай-што мясаед!..

I зноў пачынаў плакаць.

Недзе пасярэдзiне вёскi Ян п'янеў так, што не мог на нагах стаяць - падаў у раўчак i ўжо аставаўся там ляжаць, аж пакуль добра не змяркалася. Тады жонка, сухая, доўгая, як жэрдка, разы мо ў два большая ростам за Яна, цi дочкi - iх было ў яго дзве, Тоця i Каця, абедзве худыя, насатыя i злыя, акурат iхняя мацi, - прыязджалi з санкамi цi тачкаю-двухколкаю, - гледзячы, якая была пара года, - узвальвалi Яна на свой саматужны "транспарт", прывязвалi, каб не ўпаў, той вяроўкаю, на якой Ян хацеў павесiцца, i пад раскошны, смачны смех i рогат дзятвы шчаслiва дабаўлялi жывога "шыбенiка" дахаты...

Пра Яна ў вёсцы хадзiла безлiч анекдотаў. Казалi, да прыкладу, што Ян дае "добры дзень" кожнаму сабаку, каб не брахаў, кожнаму гусаку, каб не шыпеў, а жанчын наогул абыходзiць за дзесяць гоней, каб не наскочыць каторай не пад настрой - далiся яму ў знакi свая, у два разы большая за яго, жонка i дочкi...

Я расказваю так падрабязна пра Яна дзеля таго, каб вы ўявiлi сабе, якi напарнiк трапiўся майму дзеду. I ўсё адно, прачынаючыся, я чуў шторанiцы, як дзед, ходзячы па двары, лаяў Яна.

- Ыш як выматаў, парожняга воза i то не цягнуць!.. - гэта калi сам запрагаў валоў.

- Во, прэцца ўжо, каб з цябе дух выперла!.. - кляў ён суседа, калi была таго чарга i Ян з повадам у руках iшоў у хлеў лыгаць дзедавага волiка.

У такi дзень у нашым двары наогул не сцiхала лаянка. Прыгнуўшыся, каб меней хто бачыў, дзед раз-пораз падбягаў да паркана, на хвiлiну-другую прыпадаў да дзiркi i адразу ж iмчаў назад, нiбы гнаў яго адтуль хто палкаю.

- Гэта ж трэба такi воз гною накласцi, - бурчаў ён, бегаючы па двары. Каб цябе ў магiлу паклала, Шасцiнога дурнога!.. - аж скакаў ён ад злосцi.

Учапiўшыся за Яна, дзед неўпрыкмет пераходзiў да калгасаў - каму што, а чорту балота, свякрусе - нявесткi.

- Дзе ты бачыў, басота, ды хочаш, каб доўга адзержалiся... Толькi людзей узбунтавалi, галадранцы. Туды завёў коней, валоў, а адтуль... цьфу ты, ды пайдзi скрузь землю жытка такая...

Бацька наш быў на фронце, i мацi, аднойчы, калi дзед быў, як нам здалося, у добрым настроi, бо накладаў вазы гною ўдвая большыя за Яна, i валы, хоць i трашчалi ў iх ад натугi косцi, на дзiва ўсё ж неяк везлi, - выйшла з хаты i папрасiла дзеда, каб ён даў нам на якi дзень валоў прывезцi з лесу дровы, бо ў нас даўно ўжо не было чым прапалiць у печы i ў хаце стаяла такая халадэча, што, бадай-што, цяплей было на дварэ. Там хоць калi-нiкалi ды сонца грэла, а да нас яно не заглядвала ўсю зiму - не магло растаiць вырысаваныя, замураваныя марозам вокны. Дзед накiнуўся на мацi, бы коршак: