Ала Сямёнава - Бэзавы попел

АЛА СЯМЁНАВА

БЭЗАВЫ ПОПЕЛ

Эпісталярна-прывідны ўспамін

Адносіны паміж смяротнымі бессмяротныя.

Барыс Пастарнак

Ultima ratio

Чалавечы голас... Жан Както недарэмна адчуў таямнічую ўладу гэтай слухаўкі. Хто абышоўся без яе ў XX стагоддзі ? Адстаронена-збліжанае судачыненне чалавекаў. Хуткамоўленне людзей справаў. Гарэзія балбатні. Вохклівыя енкі старых. I — доўгія размовы закаханых. I — нечаканыя званкі. I — чаканне званка.

„ Алё”... Голас добразычліва-свежы, усмешлівы, ранішні, нават калі ён гучыць a дзесятай гадзіне ўвечары. Жанчына, якая ўмее ўгадваць час слова i радасць аднаго імгнення. „Добры вечар...” Голас нібыта крадзецца i хаваецца ад некага. „Прывітанне!” Голас. — як стрэл. Словы — што пытанні анкеты. „Алё!” Голас як быццам робіць ласку. Словы пагойдваюцца, калыхаюцца, робяць кругі, голас як быц­цам ведае нешта такое, пра што ніхто не здагадваецца. „Вечар добры!” Голас вуркатліва-глухаваты. „Вечар добры...” — нібы табе, a нібыта i сам сабе. Ён так i будзе размаўляць, нібыта з табою, нібыта з сабою самім. „Перадай прывітанне маме. Не, паклон”.

Я не пачую больш ні гэты голас, ні матчын. У маці быў дзіўны, запамінальны голас. Арганны — малады, звонкі асноўны тон i гартанныя, кантральтовыя падгалоскі. Гэта не маё ўражанне — іншых „Слухаю вас... ”

А той вуркатліва-глухаваты голас — Міхася Стральцова.

Размовы нашыя з ім часцей былі менавіта тэлефонныя. Доўгія, Гадзіну, а то i дзве. Званіў ён ці ўранку, гадзіне а дзесятай, ці гадзін у дзевяць, а не дык i адзінаццаць — увечары. Пра што былі гаворкі? Пра чытанае, слуханае, пра тое, што ён збіраецца пісаць (згадваў неяк кнігу пра Янку Купалу, накшталт „Загадкі Багдановіча”: не напісалася...), пра дробязі, пра „закон звезды и формулу цветка”. Мудрыя i абачлівыя людзі ў такіх выпадках занатоўваюць размовы. У мяне ніколі не было тых дабрачыннасцяў: ні мудрасці, ні абачлівасці. Не, я заўсёды ведала, хто такі i што такое Міхась Стральцоў. Спрабавала пісаць пра яго, хаця разумела; „Страшна — усё роўна як узбіўся на Дзёрзкую думку вывесці формулу роздуму ці ўзяць на далонь, каб разгледзець, агонь ці снег” (хай даруюць мне самацытаванне). Была рэдактарам дзвюх яго кніжак. Крытыкі. Але, разумеючы, хто ёсць Міхась Стральцоў, неяк не магла сябе прымусіць занатоўваць размо­вы. Здавалася, гэта — што сачыць за сабой у шчыліну замка. Глупства? Недаравальнае легкадумства? Магчыма. Затое лёс падараваў мне — ветрагонам шанцуе — цэлы скарб: 46 лістоў Міхася Стральцова. Ліставанне тое было ў не самы лёгкі год для яго i досыць складаны для мяне. Ягоныя i мае мітрэнгі не мелі судачынення. У кожнага было сваё. Аднак мо i быў у тым нейкі патаемны знак...

Помню, як я атрымала першы ліст Стральцова. Восеньскім вечарам у Дубултах — званок (зноў званок). Тэлефон унутраны. Адзіная знаёмая мне жанчына з'ехала. Пажар? Паводка? Сусветны патоп? „Вам ліст, атрымайце”. З дому мне пісалі „на запатрабаванне”. Ад каго? Почырк незнаёмы. Востранькі. Малачытэльны. Не почырк — клінапіс. Чытаю — ці, хутчэй, разгадваю, расшыфроўваю.

„Дарагая Ала Іванаўна!

Ну, ну, не хмурней брывом у выпадку такога сур'ёзнага звароту. Проста мне ўспомнілася, як міла ты мне выгаворвала адноечы за Алу Іван. [аўну] — вось i закарцела падражніцца.

Нешта падобнае да невялічкага катаклізму адбылося надоечы ў маім жыцці. Для здароўя i самаадчування майго карысным было прызнана двухгадовае знаходжанне ў па[ў]днёвых мясцінах спагаднага i мілага нашага краю. Вось i абзываюся адтуль, з самага дна колішняга мора Герадотавага, спакойна i павольна, як у зачарованым сне, апетага сённяшнімі тэбульцамі [так у Стральцова]. X., Y., Z. i інш[ымі] шаноўнымі турамі пяра. О, я на родине этих мужей, телом тучных и голосом рыкающих. Хвала им! Бессмяротнае слова ix падтрымлівае i мяне ў сумную хвіліну, а пазней, думаю, натхніць i на сціплы подзвіг пяра — чаму не натхніцца вартым пераймання прыкладам? Так што хутка я запішуся, калі прымуць, у секцыю „чающих воды”. (Як гэта хораша i глыбакадумна сказана ў рамане У.: „Усюды — куды ні глянь — была вада!” А было гэта ў часы сусветнага патопу, i N.N.-чу нейкім чынам давялося прысутнічаць пры гэтым у якасці духу боскага, ці як? — „И божий дух носился над водою”. Глыбака капаюць i высака лятаюць палешукі!)

А слухай усё ж: мясціны гэтыя мне былі i раней трохі знаёмыя — быў некалі непадалёк адсюль на вайсковых зборах. I тое-сёе ў маім тутэйшым бытаванні нагадвае колішняе. Але толькі тое-сёе. На жаль. КПП. Там круціцца пласцінка,

Хрыплаватым голасам пяе.

„Ты — галінка, я — тваярасінка”,—

Мне чуваць у голасе яе.

Я міну лінейкі i газоны,

Гэткія, як некалі раней,

Успамінак даўні, гарнізонны Цхім смуткам сэрца мне кране i г. д.

Але хопіць. Ты павінна здагадацца ўжо, што напісаў гэта я толькі затым, каб атрымаць ад цябе ліст. Не палянуйся, га? Пішы — мне ўсё будзе цікава.

Міхась.”

Нейкім дзівам у мяне засталося некалькі чарнавікоў маіх лістоў — ці, шчыра кажучы, проста было вельмі накрэмзана, то перапісана, a неперабеленыя асобнікі я паклала разам з лістамі Стральцова. Увогуле, што сталася з лістамі, адрасаванымі Міхасю Стральцову, не ве­даю. Камісія па спадчыне не мае ні лістоў Рыгора Барадуліна, ні Карласа Шэрмана, ні Валянціна Аскоцкага, ні Вячаслава Івашчанкі, ні многіх іншых.

Але — лісты Міхася Стральцова ў мяне цалюткія — усе. (Сямейная традыцыя была — захоўваць лісты, калі яны не кампраметуюць нейкім чынам адрасата. Лічу, што лісты Стральцова мецяць вышыню i высакароднасць яго натуры.)

А першы мой ліст (чарнавік якраз ёсць) пачынаўся так:

„Дарагі Міхась!

Не буду паважна дражніцца — Лявонавіч!

Дык вось. Сяджу гэта я надвячоркам, гляджу, як гойдаюцца со­сны ў балтыйскім небе i дыбаюць на вечаровы шпацыр хмаркі — што масквічоўкі з Дома творчасці — тут табе i ружовыя, свежанькія, i вяршкова-пульхныя, i чырванавата-шэрыя, i сівенькія...” I пісала я там пра нейкую драбязу: пра тое, што „пан Езус наладзіў тут навальніцы +25° па Цэльсію ў канцы верасня”, што ў Мастацкім музеі ў Рызе адбылася выстава Барыса Берзіня i мне страшэнна спадабаўся ягоны аўтапартрэт: „немалады немаўля ў расхрыстаным вянку-веніку на галаве”, пра дзівосы-аб'явы „Ригас бале”: „Нежанаты мужчына або ўдавец ...можа напісаць ліст жанчыне-ўдаве, каравокай i чарнабровай брунетцы”. Была восень 1982-я ад нараджэння Хрыстова, усе хатi бодзі-шопінгі былі наперадзе, i я здзекавалася як магла з той, што займалася наіўна-таннай самарэкламай: „каравокая i чарнабровая”.

Міхась адпісаў. І было ліставанне. Даужынёю ў год — з восені 1981 да восені 1982 года (больш дакладна — да снежня). Пакуль ён быў у Мазыры.

Ліставанне. Тэлефонныя званкі. Сустрэчы — часцей выпадковыя. „Есть в близости людей заветная черта...” У нашых адносінах гэ­та заўсёды была дыстанцыя. Тая дыстанцыя, што змяшчала i нязмушанасць сяброўскіх адносін, i літаратурна-мройнае дадумванне адно аднаго. І аберацыю часоў. Студэнцкіх. Нядаўніх. Сённяшніх. Было, магчыма, i тое, пра што ён напісаў у адным са сваіх вершаў, якія былі ў лістах: „Так размінаецца душа з другой душой — i плача вецер...” Магчыма — але яшчэ раз мушу тут пазначыць менавіта дыстанцыйны стыль нашых адносін: ён заўсёды накладвае свой адбітак. I — як сведчыў Пастарнак, „вобраз... чалавека... большы за чалавека”. Але пра гэта крыху пазней — з нагоды стральцоўскіх разваг пра „адрасатаў” i „герояў” вершаў. (Згадваю ўсё гэта не дзеля таго, каб давесці свету гісторыю нашых узаемаадносін, а дзеля таго, каб пазначыць вельмі важныя стасункі для разумення такой творчай асобы, як Міхась Стральцоў.)

Дарэчы, па універсітэце я Стральцова не памятаю. А ён недзе здалёк заўважыў, але не падышоў. „Можа, i добра, — гаварыў ён год праз дваццаць, — i напакутавалася б ты са мной”. Ну, але ж — дваццаць год накладваюць такі своеасаблівы адбітак на любое вызнанне: хочаш — жартуй, не хочаш — таксама жартуй. Была ў яго рэпліцы добрая доза іроніі, i не адну мяне, безумоўна, заўважала яго вострае юнацкае вока. Але ж — жанчыны так любяць салодкі падман. „Ах, обмануть меня нетрудно, я сам обманываться рад”. А я тады, у студэнцтве, i ад блізарукасці, i ад галавы, „поўнай сонцам”, i ад таго, што неба было для мяне колеру мары, а край свету недзе побач, на рагу знаёмых вуліц, ад звоннага тлуму сталіцы пасля наваградскай цішы — не пабачыла, не згледзела. Шмат чаго не пабачыла, не згледзела... A блакітны вецер стральцоўскай мары заспеў мяне, канечне ж, насуперак логіцы (наскрозь алагічны чалавек) у маёй любімай бібліятэцы, калі прачыталася:

„У радасці свая вясна, i калі стане вясновай душа — народзіцца радасць.

I неабавязкова ёй прыходзіць да чалавека вясной: ёсць яшчэ лета i зіма, ёсць восень, i ёсць яшчэ дзень i ноч, усход i заход сонца. Зімою трашчыць уночы на рэках лёд, i гул ідзе высока, аж да неба, a раніцай ляжаць снягі, ружовыя i чыстыя, Як радасць. A ў жытнёвае лета вісіць над зямлёю яблык, пераспелы i светлы, як даўняя журба; ён упадзе — надыдзе восень, а восенню хлапчукі пякуць на полі бу­льбу, i ўвосень прыходзяць да чалавека ўспаміны пра маленства. Але толькі высока ў небе клічуць радасць журавы, i калі яна запознілася да цябе, зімой ці летам, удзень ці ўночы, дык абавязкова прыйдзе з гэтаю песняю, i ты, можа, спазнаеш тады i трывогу, i шкадаванні, i журбу, але ўсё адно гэта будзе радасцю”.