Неизвестно - Блакит Страница 7

Сустрэліся з Лідай адразу ж пасьля ейнага вяртаньня з першай сесіі. Трымалася яна куды сьмялей і ўпэўненей, чым перад ад’ездам у Маскву. Дужа пасаваў, рабіў яе значнай салідны значок дэпутата Вярхоўнага Савету ў форме чырвонага сьцягу з пазалочанай аблямоўкай на шэраватага колеру блузцы, якая была ёй вельмі да твару. У Ліды было шмат назіраньняў і ўражаньняў, і бадай, самае важнае – спраўдзілася ўсё, што я гаварыў. Ліда была амаль шчасьлівая і на разьвітаньне сказала пра сваё галоўнае адкрыццё, зробленае ў Крамлі:

– Цяпер я знаю, за што начальнікам такія грошы плоцяць – гэта ж высядзець столькі, нічога ня робячы!..

Больш мы з ёй ніколі ня бачыліся – зьліквідавалі раён, падзяліўшы паміж Лідай і Шчучынам. Калгас Куйбышава адышоў пад Ліду, а я пераехаў ў Шчучын. Праз колькі гадоў пры сустрэчы з лідскімі калегамі пацікавіўся, як там пачувае Ліда Тупік. Расказалі, што выдатна, вельмі прызвычаілася да свайго дэпутацтва, нават выступаць навучылася без паперкі. А старшыня калгасу Гузаў на сёмым небе ад радасьці: завалодаўшы Лідзіным дэпутацкім блакнотам з афіцыйным грыфам Вярхоўнага Савету СССР на кожным адрыўным лістку, ад ейнага імя штурмаваў запытамі і просьбамі высокія ўплывовыя кабінеты, і амаль заўсёды што-небудзь выцыганьваў: то новы трактар, камбайн ці аўтамашыну, то найдэфіцытнешыя ліміты на будаўніцтва, то звышпланавыя мінеральныя тукі, то новую механізацыю на фермы – ніхто ў раёне столькі не паймеў. А за чаркай любіў прыгадваць, які колісь дурань быў, падбухторваючы Ліду не згаджацца, шкадуючы грошы на ўборы...

У казцы пра прынцэсу-Папялушку непазьбежна і нястрымна наступае поўнач, у Лідзіным выпадку – сканчэньне тэрміну дэпутацтва. Двойчы ж рабіць Папялушку прынцэсай не прынята было… Расказвалі, Ліда страшэнна пакрыўдзілася, што не вылучаюць зноў, была перакананая: яе ашукваюць, падманваюць, не хацела нікому даваць веры, усё мкнулася адшукаць “таго чалавека, які жыў у Жалудку і казаў праўду”, імя і прозьвішча якога, праўда, забыла...

(…)

З пераездам у Гродна лёс падараваў мне шчасьце блізка сыйсьціся, здружыцца, пасябраваць з Васілём Уладзіміравічам Быкавым, з якім ўпершыню пазнаўся, калі ён яшчэ быў проста Васем, непрыкметным супрацоўнікам сакратарыяту “Гродзенскай праўды”, куды я прывозіў са Шчучына аператыўна вырабляць клішэ для нашай газеты. Адбылося гэта ці то восеньню 1956, ці вясною 57-га году – помню, на вуліцы было яшчэ холадна і золка. Начальства начальствам, а клішэ выштукоўвалі мажны мацак рэтушор Валодзя і худзенькі, прапахлы махоркай і едкімі растворамі цынкограф Міша – той самы Міша, чые знакамітыя афарызмы кшталту: “Не п’еш – адкуль тое здароўе”, “Зраньня выпіў – увесь дзень свабодны”, “Ходзіш цьвярозы, як дурань” заўсёды, калі быў у вясёлым настроі, любіў цытаваць на розных сябрынах ужо сусьветна вядомы Быкаў. Валодзя і Міша былі добрыя аматары закласьці за каўнер, таму разам з фотакарткамі мяне ў рэдакцыі “нагружалі” парай пляшак добрай самагонкі. Ехаў звычайна пад вечар, Валодзя і Міша, аходаўшыся недзе ля апоўначы са сваёй газетай, браліся за мае фотакарткі, трохі “ўзяўшы на зуб”. Працэс вырабу клішэ тады быў складаны і доўгі, і мяне, каб ня тоўкся пад нагамі і не выклікаў падазрэньня, адпраўлялі спаць у кабінет адказнага сакратара Андрэя Данілавіча Коласа, дзе была шыкоўная, мяккая скураная канапа. Ня будзячы мяне, хлопцы клалі загорнутыя ў паперу гатовыя клішэ на Коласаў стол, і я ранічкой прачынаўся і непрыкметна змываўся на аўтобус.

Гаспадар кабінета з-за спазьненьня газеты часам заседжваўся, і мне нічога не заставалася, як паныла сноўдацца па горадзе. На вуліцы тады была халодная, мокрая золь, Валодзя пашкадаваў мяне і завёў пабавіць час у сакратарыят, дзе было сталоў з пяць, за якімі карпелі выпускаючы, карэктары. Па суседству з Валодзем, амаль упрытык, сядзеў і нешта пісаў маладзенькі хлопец, якога ўсе звалі Васем. Я паводзіў сябе, як мыш пад венікам, намагаючыся нікому не замінаць. Потым Вася некуды выйшаў, Валодзя паклікаў паглядзець, што зрабіў з маімі самадзейнымі здымкамі, міжволі зірнуў на суседні стол, дзе толькі што сядзеў і нешта пісаў Вася, – і быў уражаны: на аркушы зьверху было акуратна выведзена і двойчы зьвіліста падкрэсьлена таямніча-зманлівае “Апавяданьне”, а далей больш як на паўстаронкі месьціліся тры-чатыры абзацы, напісаныя акуратным, прыгожым почыркам з рэдкімі папраўкамі. Ого, падумаў з павагай, ён апавяданьні піша! Не ведаю чаму, але гэты почырк чамусьці назаўсёды ўрэзаўся ў памяць, як сёньня бачу тое падкрэсьленае “Апавяданьне” і роўненька напісаныя абзацы, але без загалоўка...

Пазнаёміліся ж з Васілём Быкавым недзе гады праз тры, як памёр Міхась Васілёк і ягонае месца літкансультанта ў аддзеле культуры заняў той самы Вася, даволі ўжо вядомы тады ня толькі на Гарадзеншчыне па публікацыях у мясцовым альманаху “Нёман”, але і ў рэспубліцы. Тады жартавалі: літаратурны сьцяг Гарадзеншчыны перайшоў ад Васілька да Васіля. Зрэдку я дасылаў ці, бываючы ў Гродне, заносіў яму свае вершы, сёе-тое ён ухваляў, даваў у друк, сёе-тое бракаваў. Канечне, назваць гэта сур’ёзным знаёмствам можна з вялікай нацяжкай, хоць ён прыязна вітаўся, пазнаваў на вуліцы, але ці мала было ў Быкава, які пасьля выхаду “Жураўлінага крыку” атрымаў усебеларускую вядомасьць, такіх, як я, паэтаў! Ды і да вершаў я стаў астываць, спаўна аддаючыся раёнцы, у няпоўныя дваццаць два гады стаўшы намесьнікам рэдактара.

Мала чым зьмяніліся нашыя стасункі і пасьля таго, як я перайшоў у “Гродненскую правду” і мы сталі, як ён казаў і нават засьведчыў на адной з падораных кніжак, “супрацоўнікамі адной газеты”. Я ня так часта бываў у рэдакцыі, ён меў ня надта жорсткі працоўны графік, падоўгу бываў у Менску, Маскве, розных паездках, у тым ліку і замежных, на здымачных пляцоўках, калі актыўна ўзяліся экранізаваць ягоныя творы, таму мы практычна ня бачыліся, хоць ён рэгулярна друкаваў мае вершы на “Літаратурных старонках». Рэдакцыйнае начальства, вядома, было не ў захапленьні ад частай адсутнасьці супрацоўніка, але ставілася да гэтага з разуменьнем. У калектыве ж было нямала зайздросьнікаў, людзей, якія ніяк не маглі зразумець і зьмірыцца, што свой непрыкметны Вася ўзьляцеў так высока – самае што ні ёсьць банальнае: ня можа быць прарока ў сваёй айчыне, тым больш – генія ў родным творчым калектыве. Найбайчэйшыя “разбойнікі пяра”, якія напаўжарт-напаўсур’ёз любілі сябе так велічаць, скептычна ўхмыляляліся: ат, раздзімаюць, во разразіўся нарысам – і пшык атрымаўся. (Што праўда, то праўда: падвальны нарыс Быкава ў “Гродненской правде” пра вядомага ветэрана вайны атрымаўся кволенькім. Дарэчы, гэта была, здаецца, першая і апошняя спроба Васіля Уладзіміравіча выступіць у жанры газетнага нарысу.)

Па меры росту сваёй вядомасьці і папулярнасьці Быкаў усё больш адчуваў сябе чужаком у калектыве, хоць паводзіў сябе гранічна сьціпла, нават, здавалася, саромеўся сваёй славы. А калі ўсё разьвярнулася на сто восемдзесят градусаў і хваласьпеў зьмяніўся шальмаваньнем, адносіны Быкава з калегамі ў калектыве яшчэ больш ускладніліся. Родную газету, якая ну ніяк не магла знайсьці дастойных крытыкаў і контрпрапагандыстаў на месцы, змушалі перадрукоўваць брудныя пагромныя пасквілі з менскіх і маскоўскіх выданьняў. Васіль Уладзіміравіч ведаў, што рэдактар Андрэй Колас ставіўся да яго, наколькі мог, лаяльна, з разуменьнем, супраціўляўся гэтым перадрукам, пераконваў сакратароў абкама, аднак гэта было малое суцяшэньне. Нікога рэдактар ня мог ні пераканаць, ні ўгаварыць – была каманда з самага верху, аж з самай першапрыстольнай, аслухацца якую ніхто ня мог. Многія ў рэдакцыі сталі асьцерагацца мець справу з Быкавым – як бы чаго ня выйшла, абыходзілі бокам, апусьціўшы вочы. Самае дзіўнае і сьмешнае: часьцей за ўсё гэта былі вядомыя рэдакцыйныя “закладоншчыкі за каўнер”, якія вельмі цанілі нескупярдзяйства Быкава і добра “бралі на халяву” за ягоны кошт. Асобныя з іх – быў такі Віктар Яркін – высоўваліся нават з крытыкай і асуджэньнем “памылак” Быкава. Але дзеля справядлівасьці трэба сказаць, што ў калектыве было нямала, нават бальшыня, я ў тым ліку, хто і ў калідорах, і ў рэдакцыйных кабінетах, і нейкіх іншых неафіцыйных абставінах абураўся, спачуваў калегу, ад шмат каго ён адчуваў адкрытую маральную падтрымку.

Недзе тыдні праз два пасьля пераезду ў Гродна пад вечар, ідучы з работы па вуліцы Савецкай, каля аблсаўпрафу напаткаў Быкава. Павіталіся. Аказалася, што ён ідзе ў Дом Ажэшкі да Карпюка і нам па дарозе. Ён павіншаваў мяне, падалося, ня без іроніі з “начальніцкай пасадай”, я абсалютна шчыра адказаў, што ня ведаю віншаваць ці спачуваць трэба, расказаў, як усё адбылося. Ён выслухаў моўчкі, сказаў задумліва і няпэўна:

– Хто яго ведае, мо гэта і добра...

Адчувалася, маё прызначэньне і зьдзівіла, і, здаецца, трохі насьцярожыла яго, бо было яно надта ж нечаканым і нелагічным: па-першае, актыўна абмяркоўваліся зусім іншыя, больш вопытная і спрактыкаваныя кандыдатуры з абласной газеты і радыёкамітэту, а па-другое... Яшчэ не забылася, што ня так даўно ў дакладзе на абласной ідэалагічнай нарадзе з удзелам творчай інтэлігенцыі мяне ў зьвязцы з Карпюком і Быкавым жорстка раскрытыкавалі за "очернение социалистической действительности”, якое ўгледзелі ў напісаным вершам фельетоне ў воранаўскай раёнцы. Я быў малады, гарачы – ня сьцерпеў, папрасіў слова і даў рашучы адлуп ня толькі той крытыцы, але і нагаварыў яшчэ воз “крамолы”: пры цары і то прасьцей было маладым аўтарам надрукавацца, выдаць кніжку, а тут быў альманах “Нёман” – і невядома чаму закрылі, пры панскай Польшчы толькі ў Гродне, ня кажучы пра Вільню, выходзіла чатыры ці пяць газетаў па-беларуску, а зараз няма ніводнай.