Михаил Стрельцов - На чацвертым годзе вайны (на белорусском языке)

Стрельцов Михаил

На чацвертым годзе вайны (на белорусском языке)

Мiхась Стральцоў

На чацвертым годзе вайны

И капля вод полна трагедий

И неизбежностей полна.

К.Случэўскi

Было гэта на чацвертым годзе вайны. Бабуля - высахлая, з учарнелым ад работы i старасцi тварам - адсцябала матузамi малога ўнука за тое, што паабшчыпаў, не дачакаўшыся вячэры, акрайчык ацеслiвага, спечанага з бульбы i ячменных шароек хлеба.

Малы не заплакаў, толькi не сваiм голасам войкнуў, калi, уцякаючы ад матузоў, хацеў падшыцца пад ложак, - на хаду перадумаў нечага, разгубiўся, i тут яго дагнала, апошнi раз балюча сцебанула старая.

Мацi таўкла ў хаце проса; яна ўсё бачыла, i калi сын, разгубiўшыся, зыркаў па хаце здзiчэлымi, спалоханымi вачамi, ёй здалося, што ён глядзiць на яе, молiць спагады, лiтасцi, молiць заступiцца, i ў яе тады перавярнулася ўсё нутро, i яна падумала, што i сама часам гэтак жа сцябала малога, i цяпер пашкадавала, што рабiла гэтак.

Сын жа кiнуўся ад ложка да дзвярэй, з усяе сiлы цiснуў рукамi на клямку, бiў у дзверы нагамi: мацi бачыла, як дрыжаў у яго збялелы падбародак, як захлiпаўся сын ад першых, крыўдлiвых i роспачных слёз.

Моцна заплакаў ён ужо на двары.

I ёй тады, калi яна пачула гэты ягоны плач, чамусьцi стала лягчэй, нiбыта яна сама заплакала i ёй прыйшла са слязьмi палёгка.

Яна глянула на хату, на старую, што нечага мiтусiлася ў хаце, i больш за ўсё яе ўразiў свякроўчын твар - спустошаны i нейкi пакутлiва нямы. I яна зразумела, што старая цяпер таксама шкадуе малога i што мiтусiцца яна можа таму, што не ведае, куды ёй цяпер дзець матузы i што рабiць са сваiмi рукамi.

I яна, мацi, не стала глядзець на старую i знарок моцна загрукала таўкачом у ступе.

А старой i сапраўды было не па сабе. Яна не хацела, каб гэта заўважыла нявестка, i хутчэй пайшла з хаты.

Худы, як дошка, парсюк, што нудзiўся ля ганка, адразу ж кiнуўся да яе на двары: яна крыкнула на яго, адпiхнула нагой - парсюк зласлiва рохкнуў, патрухаў назад да ганка i, нудзячыся, пачаў торкаць лычом у сонечныя дзверы. "I гэты хоча есцi, - падумала яна. - А дзе ж ты на ўсiх возьмеш?.. Няхай яно ўсё спрахне..." Яна злавалася i, зазлаваўшы, адчула раптам, што ёй няма чаго рабiць на двары. Але не хацелася вяртацца ў хату, i яна пайшла ў агарод.

Была вясна, было пуставата на градах, яшчэ нi разу не полатых, падзеленых роўнымi, яшчэ не вытаптанымi барознамi. Старая глянула на свежараскапаную прызбу, убачыла, што трухлее ў хаты нiжнi вянец, - падышла блiжэй i, нагнуўшыся, пачала выбiраць з зямлi падсохлы зверху руды баравы мох, якiм уцяплiлi на зiму прызбу, - выбiрала мох i кiдала яго ў баразну, блiжэй да плота, дзе кусцiлiся ўжо кiслец, пырнiк, серабрыста-кволая лебяда, дзе ляжала, зламаўшыся, апаўшы на зямлю, нейкае бадыллё ад мiнулага лета. Потым яна глядзела, як ўзялiся расцi памiдоры, капусны качан, высаджаны на насенне, думала, цi добры будзе гэты год. Стары Цiмох, у якога на дубе буслянка, казаў, што, мусiць, будзе добры. Ён шмат чаго ведае, гэты Цiмох: яшчэ на пачатку вайны казаў, што немец не набудзецца ў нас, бо так i ў бiблii напiсана, i во спраўдзiлася ж, глядзi, - гоняць немца нашы.

I рабiла, i думала яна цяпер спакойна, але спакой гэты быў несапраўдны нейкi, бо ведала, адчувала, што трывога жыве ў ёй, як у грудзях застарэлы кашаль, i страшнай здавалася ёй цяперашняя няўпэўненасць у сваiм раней такiм бясспрэчным праве караць.

Яна зноў выйшла на двор, пратупала ў пуню i па драбiне ўзлезла на вышкi. Было задушлiва, цёмна пасля двара: поўзала па кутах на каленях, збiрала ў прыпол курыныя яйкi. Ужо злазячы долу, абступiлася на драбiне, збаялася, што можа разбiць яйкi, разгубiлася i ўпала. Ударылася яна не вельмi балюча, балазе было нiзка, цэлыя асталiся i яйкi, высыпаўшыся на прыцярушаны сенам сухi гной, але ёй чамусьцi стала так крыўдна, так скамянела ў яе нутро, што яна не ўставала, не падбiрала яек, сядзела i няўцямна глядзела перад сабой.

Пасля ўжо яна пачула, як на двары клiкала малога нявестка, - спачатку строга, па iменi, а потым няўпэўнена i спалохана:

- Сынок, дзе ты? Iдзi ў хату, не бойся!..

Малы не адгукаўся - мусiць, некуды збег, i старая, толькi цяпер зразумеўшы гэта, падумала, што, шукаючы малога, можа зайсцi ў пуню нявестка, хацела ўстаць, але ёй балюча кальнула ў бок: яна заплюшчыла вочы, i нешта шырокае, iмклiвае шуганула ёй у вушы, пераняло дыханне. Яна не варушылася, i шум у галаве ацiх, як бы прыйшлi аднекуль i блiжэй пасунулiся да яе сцены пунi, i яна, агледзеўшыся, убачыла, як ярка бiлася святло ў дзiравай страсе, пачула, як шчабяталi на двары ластаўкi. Ляпнулi сенечныя дзверы - пайшла ў хату нявестка, i старая схамянулася, перад вачамi паўстаў малы, тое, як кiдаўся ён па хаце, бездапаможна ўгнуўшы ў плечы шэрую, стрыжаную пад нажнiцы галаву. Яна бачыла ўсё гэта так выразна, i нiчога ўжо на свеце не iснавала для яе, акрамя гэтай безабароннай, беднай, няўмела пастрыжанай галавы. I яна шкадавала ўнука, шкадавала, што некалi даўно адсцябала гэтак жа матузамi сына, забiтага цяпер на вайне: збiраючыся ў поле, затлумiлася, забыла ў пограбе ключ, а потым, не могучы адамкнуць сенцы, вiнавацiла ва ўсiм сына; ён не прызнаваўся, i яна адлупцавала яго. Давялося вымаць прабой, каб улезцi ў хату, а праз дзень, пайшоўшы па нешта ў пограб, яна знайшла ключ, i вось цяпер ёй балюча было ад таго, што нiколi ўжо не скажа сыну, што нiзавошта пабiла яго тады, - i ёй ужо здавалася, што ў сынавай смерцi вiнавата i яна i што няўцешная i горкая будзе цяпер яе старасць. I цяпер ужо ёй хацелася, каб хто-небудзь пашкадаваў яе, каб хапiлася, стала яе шукаць нявестка.

А нявестка тым часам была ў хаце, малола ячмень самаробнымi дубовымi жорнамi. Ёй хацелася забыцца ў рабоце, i яна, не разгiнаючыся, круцiла цяжкi скрыгатлiвы круг, пакуль не заўважыла, што круцiць занадта хутка - з латачка цякла не мука, а разам з шаройкамi пырскалi, шырока лажылiся на разасланую на падлозе хустку шэрыя крупы. Тады яна паспакайнела, стала менш засыпаць ячменю ў ступку i стала круцiць жорны раўней.

Пайшла яна з двара, бо ведала: сын схаваўся недзе паблiзу, але цяпер, калi яна паклiкала яго, не выйдзе - выйдзе крыху пазней. Яна баялася толькi, каб ён, знясiлены крыўдай i плачам, не сцiшыўся дзе, не заснуў, i падумала, што скора трэба зноў выйсцi, паклiкаць яго. Тое, што на двары не было старой, таксама непакоiла яе. "Ат, старое, што малое", - нечакана раззлаваўшыся, падумала яна пасля i пайшла ў хату.

Скрыгаталi, аднастайна шоргалi жорны, i пад гэты шоргат прыходзiлi да яе невясёлыя думкi - пра забiтага мужа, з якiм жыла ўсяго тры гады, пра сына, якi не помнiць бацькi: бацьку забралi на кадравую службу перад самай вайной, i хто тады ведаў, што сюды прыйдуць немцы, што столькi ў гэтай калатнечы паляжа мужчын. Калi ў фiнскую вайну забiла Круцiкавага Цiмоха, бедавала ўся вёска, а цяпер у кожнай хаце хапае свайго гора. А можа гэта i добра, што сын не помнiць бацьку: так будзе лепш яму, але ж затое колькi ёй трэба трывання, жорсткасцi да сябе i да людзей, каб паставiць сябе ў жыццi, каб не даць у крыўду сябе i сына. Было б лягчэй, каб не быў такi свёкар - надта памяркоўны ды паблажлiвы да людзей. А так - мужчына ў доме, але не гаспадар. Як распускалi калгас, бралi людзi сабе i кароў, i коней, i панарад, i хто парстчэйшы быў - цягнуў i вёў у двор лепшае. Свёкар жа толькi i паспеў узяць, што каня, ды i той - конь не конь. Абарванчык, празваны так за тое, што вырвалi ваўкi некалi паўсцягна. А вось сусед, гугнявы Змiцер, дык гэты - зух! Як адступалi нашы, прыйшоў дамоў; адседжваўся, пакуль не паставiлi старастам, а як нявыкрутка выйшла немцам - падаўся ў партызаны. Кажа цяпер, што старастам па заданнi быў, але дзе ж ты праверыш... Няхай бы хутчэй скончылася вайна, тады б усё стала вiдней...

Яна кiнула круцiць жорны, выйшла зноў паклiкаць малога. Але малы, як i першы раз, не адгукаўся. "Ну, пачакай, - падумала яна, - не абыдзецца табе добра, калi, вымерхаўшыся, прыджгаеш дамоў". Успомнiла пра старую i цiха, нясмела паклiкала:

- Мама! Цi тут ты? Мама!..

I, счакаўшы, паклiкала яшчэ.

Рыпнулi вароты i, сагнуўшыся, выйшла з пунi старая, моўчкi па-нядобраму гледзячы на нявестку, патупала да сянец. Ля ганка спынiлася, паправiла на галаве хустку i буркнула нешта пра яйкi.

"Чаго гэта яна? - падумала нявестка. - I ёй, мусiць, моташна, i малому дрэнна. А мне хiба лепш?"

Яна выйшла за вароты i стала ўзiрацца ў вулiцу, выглядаць малога. Але яго нiдзе не было.

...Ён стаiўшыся сядзеў у алешнiку, што атуляў лажок каля вулiцы, чуў, як клiкала яго мацi, але не выходзiў: нейкая помслiвая асалода трымала яго ў кустах. Ён даўно ўжо не плакаў i за гэты час, як збег з двара, колькi разоў пачынаў думаць пра свае ўцёкi з вёскi, надоўга, назусiм, - толькi вось каб разжыцца хлеба i выкрасцi суконную свiтку, а там - гайда ў мястэчка, i няхай тады шукаюць, няхай паплачуць i бабуля i матка. Яшчэ вось дзеда шкада, шкада, што не давядзецца пабiцца з "палiцаем" гэтым, Змiцеравым Васiлём. Апошнi раз дык здолеў яго, нават рассек гэтаму смаўжу губу, але потым, калi прыбегла "палiцаева" матка i стала крычаць i лаяцца, па-дурному расплакаўся, а гэты "палiцай", мусiць, радаваўся, бо падбрэхваў матцы i не iшоў з вулiцы. Ну, няхай, будзе яшчэ яму. Сёння вось пераначуе ў кустах, а заўтра падпiльнуе "палiцая" i адплацiць за ўсё.