Кузьма Черный - Пошукi будучынi (на белорусском языке) Страница 14

- Кiнь зброю, а то кiем смальну!

Палiводскi зброi не кiнуў, а ўскочыў на худую кабылу, што без патрэбы стаяла пад Ракуцькавымi вокнамi, i паiмчаўся на ёй у дарогу. Гэтая кабыла была ранена на вайне ў нагу. Ракуцька вылечыў яе i ўжо асвойтваць пачынаў пры сваёй немудрашчай рабоце.

- Куды кабылу пагнаў!? - крыкнуў ён наўздагон Палiводскаму, але таго ўжо i не вiдаць было. А тым часам стары карчмар Шымха, расказваючы Няваду аб гэтым здарэннi са слоў самога Палiводскага, нi пра якую кабылу не ўспамiнаў. Вядома, тут, напэўна, было так, што афiцэр польскага пагранiчнага войска граф Палiводскi сумысля не гаварыў нiкому, што ён у нейкага Ракуцькi ўкраў худую кабылу. Як бы там нi было, Сымон Ракуцька ўзяў сабе панскай зямлi i з панскага лесу паставiў новую хату, побач з той старой. Ён ужо жыў у новай хаце, ужо абгарадзiўся, абсталяваўся, абараўся i абсеяўся, як раптам вярнулася з уцякацтва гаспадыня той старой хаты. Яна была адна. Чалавека свайго i дваiх малых дзяцей яна страцiла яшчэ ў першым годзе выгнанства. Муж не вярнуўся з вайны, а дзецi памерлi. Гора яе душы пачало залечвацца часам, i асаблiва тады, калi яна пасля такога доўгага бяздомнага бадзяння дапала да роднага кутка. Ёй яшчэ не было i трыццацi год. Родны кут быў ужо крыху з'iначан: побач ужо стаяла невядомая новая хата, каля якое i ў якой усё было ў вялiкiм парадку. Нават чыста вымытая старызна была вельмi акуратна развешана на плоце. Вiдаць, тут шанавалi сваю дамоўку. Вядома, на некалькi год маладзейшаму за яе Сымону Ракуцьку яна, можа, i не была парай. Але там была адзiнота, к таму ж маладыя гады, штодзённыя сустрэчы каля дома i праца разам, i жыццё на воку адзiн у аднаго. Маладая i адзiнокая жанчына неўзабаве перайшла ў новую хату нязнанага раней маладога суседа, якi, здавалася, бесперапынна пiў вялiкую асалоду даводзiць да дасканаласцi сваю новую дамоўку. Ашчаслiўленая такiм паваротам свайго лёсу, жанчына вельмi часта чула ад свайго мужа: "Цяпер рэвалюцыя, а не тое, што раней, калi дзе б нi глянуў, усюды не чалавечую, а панскую зямлю бачыш". Вельмi хутка ён будаваў сваю сялiбу. Цяпер ужо льга павальней. Год за годам - i ўсё дойдзе да дасканаласцi. Ён думаў: "Пойдуць дзецi. Iм трэба прыгатаваць жыццё. Няхай у iх будзе людская аселасць, каб не бадзялiся па свеце, не маючы прытулку. У iх будучыня будзе не такая, як у мяне i майго бацькi... Не можа быць, каб зноў войны i згiненне. Пагiбелi больш не будзе". У гэтых сваiх думках ён яшчэ больш укаранiўся, калi ў яго нарадзiўся сын. Сына ён назваў Тамашом i яшчэ больш пачаў старацца. Дзiўна было, што ён, такi малады, больш думае аб будучынi дзяцей, чым аб сваiм жыццi. Празмерная сталасць нашых год! Скажу прасцей: ад год той, першай за нашу памяць вайны з немцамi i да дзён нашых, сённяшнiх, калi ўжо вырысоўваецца як бы канец i Вялiкай Айчыннай вайне, за ўсю гэтую жорсткую эпоху, на мiльёнах дзiцячых iлбоў мы бачылi i бачым маршчыну старасцi. Калi Ракуцькаў Тамаш пачынаў вучыцца хадзiць, у самым разгары была польская вайна. Яна ўжо канчалася, як у Ракуцькi нарадзiлася дачка. Толькi што яе ахрысцiлi i назвалi Лiзаветай, як па ўсiх, хто за гады рэвалюцыi ў тых мясцовасцях забудаваўся на панскай зямлi i панскiм лесам, прайшла трывога: тут ужо "больш няма рэвалюцыi, гэтая зямля падпала пад Польшчу, i паны варочаюцца назад". Ракуцька ацiх. Калi трэба было дзе загнаць загваздку цi прыбiць дошку - так i аставалася. Гэтак ён лiпеў як да часу, i ў яго жыццi вялiкiх змен не адбывалася. Ужо гранiца памiж Польшчай i СССР цвёрда вызначылася, i паабапал яе ўжо стала варта дзвюх дзяржаў. Ужо i малы Тамаш шпарка бегаў, трымаючыся за матчыну спаднiцу. А Лiзавету пакiнулi ўжо спавiваць. Пан жа не прыязджаў. Ужо думалася, што, можа, так i абыдзецца i нiхто не зачэпiць злой рукой таго, што Ракуцька нарыхтаваў на будучыню сваiм дзецям. Тым часам жонка сказала яму, што будзе яшчэ i трэцяе дзiця. З горкай трывогай ён падумаў аб невядомасцi той будучынi, якая раней ужо здавалася яму зусiм яснай. У тыя якраз часы i з'явiўся перад Ракуцькам Палiводскi, але ўжо не так, як першы раз, з акрываўленым бокам i з пакутнай просьбай у няшчасных вачах. А ва ўсiм бляску афiцэра польскага войска ўсходняй гранiцы. Ён явiўся не з ранейшым няшчасцем, а з цяперашняй сiлай. Ракуцька адразу пазнаў яго i ўныў душой. А той адразу i пачаў тое, дзеля чаго i явiўся сюды.

- Слухай, Ракуцька, - сказаў ён. -Ты паспеў ужо з чужога лесу i на чужой зямлi новую хату паставiць? Ну нiчога, не ты адзiн так, калi была рэвалюцыя. Але давай так, каб мы з табою больш не спатыкалiся. Аддай тое, што ты ў мяне забраў, i ты мяне больш тут не ўбачыш.

- Што я ў вас, пане, такое забраў?

- Золата! Ты абчысцiў мае кiшэнi, пакуль я ляжаў хворы!

- Бойцеся Бога! Я вам сваё аддаваў, што меў!

- З каменнямi крыжык, пярсцёнкi, iмянны гадзiннiк i яшчэ два гадзiннiкi, якiя былi пры мне!

- Бойцеся Бога! Бойцеся Бога!

Разгневаны Палiводскi замахнуўся, каб даць у твар Ракуцьку. Не менш разгневаны Ракуцька стаў на ўвесь рост перад Палiводскiм i прагаварыў, як абухам стукаў у бервяно:

- Я, пане, выратаваў вас i вярнуў вам жыццё, а вы замест падзякi стралялi ў мяне, а цяпер робiце мяне злодзеем. Гэта ж вы самi ў мяне худую кабылу ўкралi. Дык хто з нас злодзей?

Палiводскi адумаўся i сказаў:

- Я прашу ў цябе толькi маё золата.

- Я яго i ў вочы не бачыў!

- Лжэш! Лжэш!

Палiводскi выйшаў. Слуга падвёў яму каня, i ён махнуў ходу i знiк. Аднак жа Ракуцька паспеў заўважыць, што, перад тым як прыняць ад слугi каня, Палiводскi нi то пастаяў у кароткай задуме, нi то нават можа i памалiўся. Ракуцька падумаў: "А можа я яго чым пакрыўдзiў". Калi ён выказаў гэтую думку жонцы, яна, даволi такi энергiчная жанчына, адказала яму, што гэтага Палiводскага варта было б кiем змясiць на калатушу, але найлепш быць цiхiм, бо ён мае сiлу, а наконт крыўды, дык яго нi крыўдаю, нi праўдаю, нават жалезным шворнам не проймеш. Такiм парадкам Ракуцька стаў спакоен душой. Але ненадоўга. У тым жа самым годзе, пад сярэдзiну восенi, ён атрымаў позву ў гмiну. Ён так i ведаў чаго: ён жа жыве на чужой зямлi i з чужога дрэва хату паставiў! Ён жа не мог пайсцi супроць дзяржаўнага закона i першымi замаразкамi выбраўся ў тую самую старую жончыну хату. А новаю яго сялiбай заўладаў маёнтак. Жонка яго чакала трэцяга дзiцяцi, ён жа стаў, як сугней, угнуў галаву i ўсё маўчаў, маўчаў. Колькi год працы загiнула марна! А разам пайшлi ў нябыт i надзеi. Нi ў якую будучыню сваiм дзецям ён ужо не верыў. Лягчэй памерцi, чым астацца навек без надзеi i веры! Сымон Ракуцька пачаў змагацца з бязвер'ем i безнадзейнасцю. Ён пачаў шукаць, каб на чым пэўным спынiцца думкаю. У гэты якраз час i нагадзiлася яму злая прыгода. Жонцы прыйшоў час раджаць. Дзiця радзiлася нежывым, i жанчына асталася на некалькi месяцаў ляжаць у хваробе. Ён высах каля яе i каля дзяцей. Пасля пайшоў па свеце шукаць спосабу, каб жыць. Ён абышоў, можа, з паўдзяржавы i нiчога не знайшоў, але затое наслухаўся ад людзей усялякiх чутак аб жыццi па той бок гранiцы. Больш як паўгода ён думаў, i меркаваў у думках. I нiчога iншага вымеркаваць не мог. Так ужо iм апанавала цвёрдая думка. "Гэта ж не жарты! Там зямлi бяры! Там жывi сабе!" I нарэшце настаў момант. Перш за ўсё ён, як перад каменнай сцяной, стаў перад неабходнасцю вырашыць вялiкую задачу: ён жа не адзiн! З гэтага часу i найшло на яго вялiкае ўтрапенне. Раней ён быў спакойны i цягавiты. Цяпер, праўда, трапяткiм ён не стаў, але спакой свой, як рысу натуры, страцiў. Ён выбраў цёмную ноч, нi зор, нi месяца. Ён назаўсёды пакiнуў тую гнiлую хату, якая дала яму прытулак у цяжкiя часы яго маладосцi. Апошнi раз ён зiрнуў на сваю новую сялiбу, у якой думаў гадаваць дзяцей i якой цяпер заўладаў нехта чужы. Малы Тамаш iшоў подбегам, трымаючыся за бацькаву руку. Яна, спадарожнiца яго жыцця, несла на руках малую Лiзавету. За дзве ночы яны дайшлi да гранiцы. Больш тыдня яны чакалi ў лесе навальнiчнай ночы. Перад самым змрокам, выбiраючы зручнейшае месца, каб з яго рушыць у гэтую страшную дарогу, усе яны ўбачылi чалавечыя ногi. Ракуцька пабялеў i прыгледзеўся. Ужо тхнула адтуль трупным духам. Мярцвяк ляжаў увесь пад накiдам моху. Самога яго не вiдно было. Малады ён цi стары? I хто ён? Можа шпiён, якi iшоў туды i быў падстрэлен чужой цi сваёй куляй? А цi стаў ён шпiёнам ад гадаўскай прыроды свае, цi няшчасце яго павяло па гэтай дарозе, цi стопудовае зло, якому патрэбны гранiцы i шпiёны, прыкавала яго навек да гэтага месца? Цi можа гэта проста няшчасны чалавек тутэйшай зямлi, каля цiхай хаты якога лягла тая гранiца i, як пякельная жудасць, заўсёды была перад яго бяззлобнымi вачыма? Ракуцька анямеў ад жаху, што такi лёс можа спасцiгнуць i яго з усiмi тымi, хто дораг i люб яго сэрцу. Аднак жа хутка i ноч настала. Такое ночы ён толькi i чакаў. Пярун ляскаў кожны момант. Лiло, як з бяздоннага мора. Змучаны Тамаш трымаўся за бацьку i iшоў, як святы на пакуту. Пасля двухгадзiнных блуканняў яны пачулi, што недзе тут поблiзу страляюць. I гэтаму канца няма. Душа яго апала. Яна шапнула яму:

- Назад. У сваю гнiлую хату! Лепш там памерцi з голаду, чым тут валяцца непахаванаму.

Пошапкам яны дайшлi да згоды. Яна з дзецьмi пойдзе назад першая, а ён следам, каб было незаўважней, бо маланка штохвiлiну i натоўп вялiкi. Ён стаў пад дрэвам тварам ад таго боку, у якi iшоў i сям'ю вёў. За кожнай маланкай ён акiдаў вачыма мясцовасць. Iх няма. Але нарэшце - радасць, радасць! На самай той дарозе, якою проста дойдзеш да той старой хаты, стаялi яны. Яна, любая, родная, разважлiвая, працавiтая, верная яго сяброўка, Тамаш, босы, малы, падкасаны. I маленькая Лiзавета ў яе на руках, маленькая, кiрпаценькая, птушанё... Гэта яны, якiх ён вёў у будучыню. Што яны стаялi на патрэбнай дарозе, ён ведаў з таго, што над iмi гойдала веццем знаёмае яму сагнутае дрэва. Яшчэ адна маланка, i ён убачыў, як яны iшлi далей дарогай. Яны ўжо далёка ад страшнага месца. Зараз i ён рушыць за iмi. Зноў маланка i крык пагранiчнiка ў зялёнай шапцы. Ён стаяў на другiм баку. Падкасаныя худыя Тамашовы ногi назаўсёды асталiся ўваччу яго. А першыя Лiзавецiны ўсмешкi! Смутак навалiўся на яго душу. Якая чакае i iх i яго будучыня? Дзе iм суджана знайсцi яе? Але трэба iсцi, пагранiчнiк грозiць, што будзе страляць. Па каленi ў вадзе i ўвесь мокры, ён замаршыраваў перад пагранiчнiкам. Сцяна, глухая i бязлiтасная, як вечнасць, замкнулася памiж iмi. Бывай, верная сяброўка! Бывайце, дзецi! А можа, адбудзецца цуд? Можа, мiне вас лёс без будучынi? Але лепш нi аб чым не думаць, бо навала смутку забiвае душу.