Иван Шамякин - Сэрца на далонi (на белорусском языке) Страница 73

- Па-мойму, ты робiшся талстоўцам.

Яраш здзiвiўся:

- У якiм сэнсе?

- У гэтым самым сэнсе. Ты мяне здзiўляеш, падпольшчык, дыверсант Яраш. Навука яўна псуе цябе.

Ты - той прыклад, калi iнтэлiгентнасцi замнога, а гэта таксама шкодна. Ды калi яна дала табе аплявуху, пляснi яе пяць разоў. Пляснi так, каб iскры з вачэй пасыпалiся, нягледзячы на яе прыналежнасць...

- Ты так думаеш?

- Я так зрабiў бы. Тут няма чаго размяжоўваць асабiстае i грамадскае.

Пошукi фактаў пра падполле выклiкалi ў Шыковiча гэты ваяўнiча-наступальны настрой. Памяркоўны, ленаваты i лiберальны раней, ён здзiўляўся цяпер сам сабе: адкуль бярэцца такая энергiя, такi iмпэт i рашучасць?

Яраш не паспеў у другi раз перабудаваць свой даклад, а таму гаварыў, амаль не заглядваючы ў напiсанае. Але гэта прыдало выступленню пафасную жвавасць i злосць да тых бюракратычных непарадкаў, якiя мелi месца ў медыцынскiм абслугоўваннi. Нiхто з дэпутатаў не чытаў больш газеты, нiхто не кляваў носам. Разоў колькi яго перапынялi воплескамi.

Тамара Аляксандраўна кляла тую хвiлiну, калi дала згоду заняць старшынскае месца. Сотнi вачэй свiдравалi яе. Яна бачыла ўсмешкi, розныя па сваiх адценнях, ад зларадных да спачувальных.

Дасталося i выканкому гарсавета.

Гукан не глядзеў на Яраша, ён увесь час, яўна i ўпотай, глядзеў на Тарасава: хацеў зразумець па яго рэакцыi, цi не ўзгадняўся садаклад з iм. Калi ўзгадняўся, тады ўсё ясна. Але было падобна, што многiя факты сакратар гаркома чуе ўпершыню. Гэта трохi супакойвала Сямёна Парфёнавiча.

Расчырванелая, узрушаная Гаецкая ў наступны перапынак злавiла Яраша ў фае. Сказала яхiдна, але зноў-такi дэманструючы перад людзьмi сваю блiзасць з iм:

- Ведаеш, Антон, прымаўку: смяецца той, хто смяецца апошнi.

- Уявi сабе, Томачка, што ведаю, - засмяяўся Яраш.

28

Гукану гарком даручыў прысутнiчаць на станкабудаўнiчым заводзе. Мiтынг адбыўся ў апошнi дзень з'езда.

Заводскi двор - мора замасленых кепак i палiнялых касынак. Трыбуна грузавiк з адкiнутымi бартамi - была абсталявана ў глыбiнi двара.

Рашэннi дваццатага з'езда аб кульце Гукан прыняў параўнаўча спакойна. Была кароткая разгубленасць, але нi ў якiм разе не спалох. Магчыма, усе iншыя пачуццi перамагла тады сенсацыйная цiкаўнасць. За пяць год умацавалася перакананасць у тым, што культ сапраўды прынёс шкоду, i ён, Гукан, зусiм шчыра гаварыў пра гэта ў сваiх дакладах i выступленнях. I, здавалася яму, гэтак жа шчыра змагаўся за адраджэнне ленiнскiх норм кiраўнiцтва i жыцця. Рашэнне гэтага, дваццаць другога, з'езда ён таксама прыняў як заканамерную з'яву. Але калi на мiтынгу - першы ж пасля сакратара парткома - Тарас Ганчароў нечакана прапанаваў знесцi заводскi помнiк, Сямён Парфёнавiч неяк балюча скалануўся i... спалохаўся. Не так даўно ён адкрываў гэты помнiк.

Ведаючы, што Ганчароў - прыёмны сын Яраша, ён адразу падумаў: "Адна хеўра. Анархiсты!"

Яму варта было выступiць, ён не выступiў - не ведаў, што сказаць.

Адпусцiўшы машыну, пайшоў пехатой па вулiцах, якiя забудоўвалiся пад яго кiраўнiцтвам. Ён падумаў пра гэта - што амаль увесь новы горад будаваўся пры яго ўдзеле, пад яго кiраўнiцтвам. Ён заўсёды адчуваў сябе гаспадаром горада. Гэта надавала яму ўпэўненасцi, сiлы. I раптам цяпер адчуў, што нiякi ён не гаспадар тут... Але ад гэтага адчування яму зрабiлася страшна. Упершыню ён не радаваўся рашэнням партыi, а ён жа заўсёды лiчыў сябе самым верным яе сынам. Што ж здарылася, Сямён Парфёнавiч? Што змянiлася? Вось ад гэтага яму сапраўды стала страшна, аж кiнула ў пот, хоць апошнi кастрычнiцкi дзень быў ужо амаль па-зiмоваму халодны. Ён падумаў пра Шыковiча i Яраша, падумаў неяк зусiм iнакш, чым думаў дагэтуль, - без сувязi з гiсторыяй, якую расказала Гаецкая, з учынкам Славiка, выступленнем Тараса. Ён пазайздросцiў iм. Лёгка iм жывецца, калi што i няясна, незразумела, то - пра другiх, а ў самiх iх, напэўна, усё ясна i ўсё проста. А вось ён, Сямён Гукан, у самiм сабе не можа разабрацца. Хто i што ён, маленькi чалавек, радавы работнiк? (Ён раптам пачаў думаць пра сябе як пра зусiм маленькага чалавечка.) "З якою радасцю ты зрабiў бы iх правакатарамi". Няпраўда, таварыш Тарасаў! Я нiкога не думаю рабiць правакатарамi! - хацелася крыкнуць яму на ўвесь горад.

Дадому ён прыйшоў разбiты, з галаўным болем. Хацелася легчы ў ложак, выклiкаць лекара.

Жонка яго, Вольга Раманаўна, старая i шчырая работнiца ашчаднай касы, раней газеты толькi праглядала i чытала галоўным чынам фельетоны цi тыя матэрыялы, якiя хто-небудзь перад гэтым параiў. А тут за вялiкiм сталом сядзела абкладзеная кiпамi газет.

Гукан заглянуў цераз жончына плячо, вырваў вачамi абзац, другi. Захацелася яму шчыра, па-сямейнаму, без сведак, пагутарыць з жонкай. Яна, на яго думку, не надта разумная, аднак па-жаночы чулая. За трыццаць год добра вывучыла яго, неаднойчы ў цяжкую хвiлiну суцяшала, можа, i цяпер зразумее, як нялёгка яму.

- Як табе, Оля, падабаецца ўсё гэта?

- Што?

- Ну, з культам...

- А што? Правiльна! Не так трэба служыць народу, каб быць побач з Ленiным, - не ўзняўшы галавы, адказала жанчына.

Сямёна Парфёнавiча чамусьцi ўзлаваў яе такi адказ i тое, што яна не адарвалася ад газеты.

- Разумныя вы ўсе пасталi! Заднiм чыслом. Палiтыкi лiпавыя! Абед давай! Зачыталася!

Здаралася, што раней ён гэтак крычаў на яе, у маладосцi. Але калi выраслi i раз'ехалiся дзецi, а ў iх пасiвелi галовы, Сямён многа год ужо такiм тонам з ёй не размаўляў.

Вольга Раманаўна здзiвiлася. Пiльна паглядзела на мужа. Яна не разумела яго. Чаму ён у такой злосцi, калi ўвесь народ радуецца? Мякка спытала:

- Што здарылася, бацька? Непрыемнасцi?

Яму зрабiлася няёмка, ён памякчэў:

- Нiякiх непрыемнасцей няма. Стамiўся. У сэрца коле.

- Прымi валiдол. Паляжы, пакуль я згатую што-небудзь. Я сапраўды зачыталася.

Ляжаць Сямён Парфёнавiч не здолеў. Лекара не выклiкаў. Пахадзiў па трох пакоях сваёй кватэры, пачытаў газеты, паглядзеў па тэлевiзары канец нейкага замежнага кiнафiльма - нiчога не зразумеў.

Зноў вяртаўся ў думках да заводскага мiтынгу.

Ён не дапускаў думкi, што не згодзен з рашэннем з'езда. Не, ён згодзен. Але ўсё-такi, здавалася яму, нешта рабiлася не так. Асабiста ён так не зрабiў бы.

Вось хаця б з помнiкамi гэтымi... Прыгадалася, што помнiк на плошчы рабiўся ў першы год яго старшынства. Ён, гаспадар горада, прыклаў столькi энергii. Было ўрачыстае адкрыццё. Свята. Мiтынг. Ён казаў прамову, i прамова яго была адной з лепшых. Праўда, напiсаць яе дапамог Шыковiч. Ён, Гукан, пазваў, i той адразу ж з'явiўся, сеў за працу... Быў парадак. А цяпер? Той жа Шыковiч, сярэднi журналiст, паводзiць сябе бог ведае як. Усё хоча перавярнуць дагары нагамi.

Моцна кальнула ў сэрца. Сямён Парфёнавiч прыцiснуў руку да грудзей, быццам жадаючы падтрымаць яго, сваё патрывожанае сэрца.

29

Шыковiч пiсаў дакументальную аповесць пра падполле. Але "белая пляма" група iнфекцыйнай бальнiцы - моцна перашкаджала завяршэнню работы. Уласна кажучы, не было нiякай "белай плямы". Пра гэтую групу ён ведаў цяпер больш, чым пра любую другую. Аднаго толькi не разумеў: навошта гестапа спатрэбiлася такая правакацыя з Савiчам? Гэтага не разумелi многiя. Выказвалi сумненнi. Яны злавалi Кiрылу: жыве яшчэ недавер да людзей! Хiба жывыя людзi - Сухадол, Зося - не самыя лепшыя дакументы? Праўда, нiхто, акрамя хiба Гукана i Рагойшы, так адкрыта не паказваў, што не верыць iх расказам. Аднак недзе памiж радкамi выказванняў самых аб'ектыўных i шчырых людзей Шыковiч чытаў: усё-такi Зося дачка, Сухадол - нейкая лекарка, да таго ж не такая ўжо актыўная падпольшчыца, старая жанчына, якая з-за склерозу i даўнасцi магла шмат што наблытаць.

Урэшце i сам даследчык зразумеў, што не хапае яму той нiтачкi, знайшоўшы якую можна разблытаць увесь клубок. Тут трэба было або шукаць гэтых кончыкаў нiткi, або секчы гордзiеў вузел. Ён шукаў настойлiва, упарта. Ездзiў у цэнтральны партызанскi архiў. Доўга сядзеў там, выкарыстаўшы свой адпачынак. Шукаў падпольшчыкаў. Ах, каб яму далi магчымасць апублiкаваць артыкул! Тады людзi, безумоўна, прыйшлi б самi. Тарасаў абяцаў, але ўсё чамусьцi адцягваў.

Шыковiч у адным памыляўся: яму здавалася, што ўсёй гэтай справай па-сапраўднаму займаецца адзiн ён. Ды яшчэ Яраш. I ўсё. Ён не думаў, што падполлем займаюцца многiя людзi, па розных лiнiях, у розных аспектах. Яго пошукi, магчыма, толькi з'явiлiся тым каталiзатарам, якi паскорыў рэакцыю. Неўзабаве ён зразумеў гэта.

У лiстападзе ўжо, калi за акном лёталi "белыя мухi", пазванiў Сербаноўскi. Кiрыла даўно не бачыўся з капiтанам i ўжо амаль страцiў надзею, што той можа нечым памагчы яму. Сербаноўскi прасiў зайсцi да яго заўтра.

- А сёння нельга? - з нецярплiвасцю спытаў Шыковiч.

- Не, заўтра. У адзiнаццаць.

Капiтан за гэты час зрабiўся маёрам. Вырас. Але здавалася, яшчэ больш схудзеў: глыбей запалi вочы i як бы пабольшалi вушы - адтапырылiся наперад, быццам чалавек насцярожана ўслухоўваўся ў падманную цiшыню. Вiтаючыся, Шыковiч адчуў мазалi на яго далонi, успомнiў пра хворую жонку i пашкадаваў гэтага засяроджанага i, вiдаць, упартага ў любой працы чалавека. Але Сербаноўскi нечакана выявiў даволi бадзёры настрой i добрую, амаль сяброўскую прыязнасць.