Кузьма Черный - Пошукi будучынi (на белорусском языке) Страница 9

Ён купiў пеўня i падумаў: "Прыйдзецца ж зiмаваць. Няхай спявае сабе. А калi Вольцы не спадабаецца - я ёй грошы вярну". Яшчэ не пачынала свiтаць, калi ён быў дома. Пеўня ён укiнуў у пуню i ўсё прыслухоўваўся, цi скора той заспявае. I толькi цяпер ён падумаў аб сваёй вiне перад Волькай: "Я ж задарма аддаў каня". Пакуль развiднела, ён, не заходзячы ў хату, выкацiў з пунi два бервеньчукi з той сухой хвоi i стаў часаць. "Пакуль зiма не ўмарозiла зямлю, я яшчэ пастаўлю шулы на браму". I душа яго ачысцiлася ад прыкрасцi. Раптам у пунi заспяваў певень. I гэта як бы хто сказаў яму радасную навiну. Ён пакiнуў часаць бервяно i стаў над iм. Цадзiўся дзень позняй восенi. У хатнiх вокнах засвяцiўся агонь. "Волечка ўстае. А можа пайсцi ў хату?" Волька выйшла на ганак i ўбачыла яго над бервяном. I загаласiла:

- А братачка, чаму ж ты надумаўся ўночы бярвенне часаць? Ну як жа табе ўчора там паводзiлася?

- Ну, каня прадаў, пеўня купiў... спявае, лiха яму, як на скрыпцы грае... А над лесам, учора падвечар, вельмi хмара ссiнела. Мусiць, неўзабаве ляжа сапраўдны снег.

Снег, вецер, галасны певень, пах сена з пунi, крык зiмовай птушкi, счарнелы ад прымаразкаў лiсток з саду на ветры, ясны захад сонца, пах свежага хлеба ў хаце, вымалачаны колас, узняты ветрам на бязлiсты куст бэзу, зорнасць марознай ночы, бесперапынная плынь часу - дзень за днём, дзень за днём, - i пайшло яно, з вялiкай радасцю аб тым малым, што толькi i патрэбна чалавеку. Нi зайздрасць i нi сквапнасць, нi злое нездаваленне, нi прыкрая паняверка, што ўсё мала i трэба больш, нi горач, што нехта вышэйшы за цябе ростам... Тут не бытавала пустое iмкненне немаведама куды. Колер i пах свежага абчэсанага хваёвага бервеньчука гаварыў душы больш за тое золата ў куфарным прыскрынку, страчанае невядомым i таемным графам Палiводскiм i набытае, i таксама страчанае Густавам Шрэдэрам.

Дзень за днём i месяц за месяцам. Зiма за восенню. Нарэшце буйная кропля вады ўпала марозлiвым i сонечным днём са страхi. Неба было такое ж сiняе, як i высокае. Але пад iм яшчэ на ўсе палявыя прасторы ляжалi вышэйшыя за рост чалавека пласты перамерзлага снегу. I да вясны i да лета яшчэ далёка было. А яшчэ далей да зорнага мiгцення на вераснёвым небе. Тады будзе год, як ён, гэты цiхманы Кастусь Лукашэвiч, асталяваўся тут, у Сумлiчах. Але сонца iшло ўжо высока, i здавалася, што вось неўзабаве над блiскучай разлегласцю снягоў цвыркне першы жаўранак. Начамi свяцiў месяц, поўны i даўгавечны. У такiя ночы, кажуць, ведзьма, натанцаваўшыся з вечара да поту, ратуецца ад гарачынi тым, што кладзецца спаць на голым таку, а пад дзень мерзне i накрываецца бараной. Колькi разоў Кастусь гаварыў на досвiтку Вольцы, каб яна iшла на ток грэцца пад барану, ведзьме пад бок! I колькi разоў яна называла яго за гэта ведзьмаком! Гэта не былi жарты сталых людзей, бо вельмi многа тут было дзiцячай наiўнасцi. Але i дзiцячага тут было мала. Мала было i сталага. Для iх яшчэ не прыйшоў час знайсцi сваю сталасць у iхняй блiзасцi адзiн да аднаго. У той меры, у якой iшоў час, ён рабiўся больш маўклiвы, чым гаваркi. Яна ж любiла, калi ён жартаваў, i рагатала яшчэ загадзя. Можна было падумаць, што гэта фармуецца натура вясёлая i нават легкадумная. Аднак жа ён бачыў, што нешта як бы ляжыць у яе на душы i што ў вачах яе вялiкая задума. Раз яна сказала:

- А ўжо вельмi доўга вайна цягнецца, а ад бацькi нi разу пiсьма не было. Я ўжо ведаю, што яго няма жывога.

Адкуль жа яна можа ведаць? Вось ён дык ведае, што яго бацькi ўжо няма!

Як гояцца раны зямлi! Ззяе ямiнамi разварочаная рыдлёўкамi зямля. Або ляжыць перад чалавечымi вачыма земляное калецтва, калi пройдзе па ёй, як гэта сёння, у нашы ганебныя для чалавецтва днi, ганьба чалавечага генiя, танк - стварэнне чалавека дзеля смерцi чалавека. Або крывавыя раны зямлi, прабiтыя бомбамi. Чорная зямля па краях i дзеля напамiнку чалавеку, што ён горш за звера i жывёлу, - травiна, прылiплая да земляной раны. Сонца сушыць скалечанае месца, палошчуць дажджы, абвяваюць вятры. Iдзе час. I няма калецтва: ужо ўсё зарасло травой, ужо i дрэўца пасеялася i ўзышло. Расце ўсё вышэй i ўжо здалёк вiдно. I на месцы, дзе ззяла рана, красуе хараство, i, здаецца, нiякае ўтрапенне не кране тут жыцця прыроды i чалавека. Вялiкi доктар - час - спакойна i безупынна iдзе па свеце i лечыць, i гоiць.

Скруха i смутак тупелi i ўсыхалi. Яны iшлi да свайго поўнага знiкнення. Кастусь i сам стараўся гнаць ад сябе думкi аб нядаўным мiнулым. Праца ўраўнаважвала яго душу. Цяпер ён рыхтаваў немудрашчую Волеччыну гаспадарку да вясны. Льга думаць, што ён, у гэты час свае маладосцi, вельмi мала закiдаў думкi далёка наперад. Вельмi можа быць, што тут i пачыналася яго шчасце: прынамсi цяжкая паняверка не гняла яго душы i не сеяла ў ёй смутку. Чалавек меў радасць ад усяго таго, што рабiў кожны дзень. Так гартавалася i яго дужасць. Ён браў у пунi на плечы цэлы мех збожжа i сумысля праносiў перад вокнамi хаты, каб Волечка бачыла, што ён за чалавек. Тая ж Волечка быццам бы старалася патрапляць яму ў тон: ён не любiў, калi яна бывала нудная:

- Ты зноў расскоглiлася? Баба дурная! Бацька пiсем не шле, а возьме i сам калi-небудзь з'явiцца ў хаце. Лепш бы пайшла паглядзець карову, можа яна цялiцца скора будзе.

- А хiба я магу пазнаць, калi яна там будзе цялiцца?!

- Дык навучыся пазнаваць, калi хочаш быць добрай гаспадыняй!

А хiба яна хацела цi не хацела быць гаспадыняй? Яна жыла так як жылося. Так жа было i з iм. Яны абое належалi да таго пакалення, якое не ведала сапраўднага маленства. Але затое перад iмi стаяла ўжо iхняя маладосць. А каб хто iм сказаў, што другое пасля iх пакаленне (iх дзецi) ужо i маладосцi мець не будуць, што iх маладосць з'есць чужы прышэлец? Хiба была б у iх вера ў гэта? Яны ж так моцна якраз цяпер пачыналi адчуваць блiзасць усемагутнай маладосцi!

Прыйшла i прайшла вясна. Кастусь узараў усё i пасеяў. Грошы за таго Вольчынага каня ляжалi ў прыскрынку, разам з тым золатам. Прыйшло лета. Удваiх з Волькаю яны жалi дзень пры днi. Ужо аднекуль з лесу цi з саду на ржышча пад свежы сноп заляцеў жоўты лiсток. Першая яна заўважыла яго:

- Глядзi, глядзi, восень! - I ўздыхнула. Ён адагнуўся ад жнiва i сказаў:

- Калi я сюды прыехаў - восень была пазнейшая.

Каб хто бачыў, як яны паглядзелi адно аднаму ў вочы! "Добра, што прыйшла восень. А яшчэ лепш, што ўсё мае свой час". Пасля жнiва ён пачаў угаворваць яе не шкадаваць тых грошай за каня i набраць крамнiны на плацце. Доўга iшлi гэтыя ўгаворы, а нарэшце, ужо-такi ў сапраўдную восень, ён убачыў яе ў новай сукенцы. Гэта праўда, што чалавек упрыгожвае рэчы i свет. Але i яны не так сабе iснуюць навакол чалавека. Трэба было паглядзець збоку, як ён акiдаў яе вачыма! Цяпер нават ён як бы i пабойваўся яе. Яна, сваiм жаночым пачуццём, угадала гэта i старалася быць пры iм у тым старым зношаным адзеннi. А пасля стала ўгаворваць яго набраць i сабе новай крамнiны - грошы яшчэ былi. Як гэта, ён сам не здолее прыадзецца? Гэта не быў пусты гонар. Гэта ён ужо адчуў у сабе мужчыну. Якiя яны аднак жа сталi за гэты нядоўгi яшчэ час! Усю восень ён наймаўся на чужую работу з канём, а ранняй зiмой выфранцiўся сам, купiў ён блучковую хустку i чаравiкi i пачаў саромецца глянуць ёй у вочы. I зноў было нядобра. Яна адчувала, што яна першая павiнна нешта такое сказаць цi зрабiць, каб усё зноў стала на сваё месца. Але як i што? Гэта была пакута. Надыходзiла новая пара ў iхнiм жыццi. Яны не спяшалiся ёй насустрач. Яно само ўсё iшлося, а яны мелi радасць ад свае кожнадзённасцi. Зноў вясна, зноў ён араў i сеяў. Пасля вясны будзе лета... Так i новыя падзеi прыйшлi. Канчалася вайна, а з-пад Сумлiч згiнулi паны. Кастусь вазiў з панскага лесу дрэва не таму, што надумаўся на месцы старой Нявадаўскай хаты або дзе iнакш будаваць новую, а таму, што ўсе вазiлi дрэва. Ён складаў яго на вулiцы, i к лету перад вокнамi Нявадаўскай хаты навалена было бярвення да самых гэтых вокан. Так ён пакiнуў быць выгнанцам i бяздомнiкам i стаў тубыльцам тут. Ужо яму здавалася, што нiколi i не было такога часу, што ён жыў дзе-небудзь iнакш. Поле добра радзiла. Нават ужо i клянок, пасаджаны iм дзеля забаўкi на Нявадавым двары ў першы год прыезду сюды, рос i ўкараняўся. Прыйшло юнацтва i сталасць натуры. Волечка была ўжо мажная i павальнейшая ў рухах. I калi ён называў яе не "Волька", а "Волечка", яна чырванела i бянтэжылася. Тым жа летам гэтая саромлiвасць памiж iмi дайшла да найвышэйшага свайго пункта. Цi не сам лёс прывёў яго сюды, каб ён дзеля яе i клён каля бацькаўскай хаты пасадзiў, i поле ратаваў ад дзiкай травы, i падтрымаў яе ў тым яе адзiнокiм сiроцтве, i сам пачаў тут станавiцца на ногi? Нашто ж было iм дзе-небудзь iнакш шукаць тае невядомасцi замест ужо знойдзенага шчасця? Канчалася лета. I хоць далёка яшчэ было да верасня месяца, але зорная ноч была падобна на тую, калi ён тады прыехаў сюды. Абое яны стаялi моўчкi каля свае хаты i як бы слухалi цiшыню. Калi яго рука злавiла яе плячо, яна хiстанулася да яго, як бы цвёрда ведаючы, што вызначанага не пераступiш i што ёй не можна быць далёка ад яго. I абодвум iм жыццё стала вялiкiм шчасцем.

II

Зiма ў тысяча дзевяцьсот дваццатым годзе пачыналася вельмi рана. Ужо ў пачатку лiстапада станавiўся сухi холад, а пад сярэдзiну таго ж месяца нападаў змёрзлы i сцёрты ветрам на муку снег. Сухiя вятры дзьмулi да канца лiстапада. Скрозь у полi снег пазганяла ў лагчыны i прыдарожныя рыштокi. Поле асталося голае, толькi дзе-нiдзе прыснежанае, скрозь тырчэла пачарнелае ржышча i месцамi нават з крохкiм зяленiвам не з'едзенай жывёлай i высушанай марозам травы. Дзiўная пачыналася зiма ў гэтых месцах. Бярозавы гасцiнец, што iшоў цераз Сумлiчы з усходу на захад, ляжаў пад снегам, але на два крокi ў бок ад яго былi голыя палявыя прасторы з iржэўем i раллёй i жоўтыя з зеленаватым адценнем паплавы. Рэчкi цяклi пад чыстым лёдам, i праз яго свiцiлася жвiрыстае дно i багавiнне з вечным сваiм павольным рухам. Сонца свяцiла цэлымi днямi, i водблiск яго на голым полi будзiў успамiны аб былым зiхаценнi летнiх дзён. Ад Сумлiч на захад гасцiнец праходзiў праз дробны горад Нясвiж. Памiж Сумлiчамi i Нясвiжам па гасцiнцы ёсць яшчэ некалькi мястэчак, i апошняе з iх к Нясвiжу - Цiмкавiчы. На сярэдзiне ж дарогi памiж гэтым мястэчкам i Нясвiжам стаяла тады старая карчма, як i належыць ёй, з стадолай i прасторнай хатай на падлозе i з бакоўкамi. Карчма стаяла пры самым гасцiнцы на ўездзе ў сяло Кукавiчы i называлася "Кукавiцкая карчма". У першыя месяцы пасля мiру з Польшчай (зiмою 1920 i 1921 гг.), пакуль не вызначана была i не адзначана цвёрдая лiнiя гранiцы з Польшчай, гэтая карчма была тым пунктам, на якi арыентаваўся кожны, хто хацеў цвёрда дазнацца, дзе Савецкая зямля, а дзе ўладаннi Польскай дзяржавы. Калi па гасцiнцы ты ступiш ад карчмы крок на захад, дык апынiшся ў Польскай дзяржаве, а крок на ўсход будзеш на Савецкай зямлi. Тады не было яшчэ нi пагранiчнiкаў, нi пагранiчных заставаў i можа нават i цвёрда вызначанай дзяржаўнымi планамi засылкi шпiёнаў. Хто ведае з нас, простых людзей. Можа тады аб гэтым толькi пачыналi думаць у мiнiстэрскiх кабiнетах. А ўрэшце - за факты не паручуся, чаго не ведаю, таго не скажу. Такiя словы як "шпiён", "дыверсант", "кантрабандыст" тады яшчэ ў гэтай мясцовасцi не ўбiлiся ў вушы народа. Што ж наогул да эўрапейскiх народаў, то гарадскiя малатабойцы i сталявары, механiкi i слесары, шаўцы i пекары, i сельскiя земляробы ў той час або з радасцю варочалiся дадому, або яшчэ марылi аб гэтым. У нашы днi спрабавала забытаваць пропаведзь, што кожны народ любiць вайну. Горкая практыка паказала, што ваяўнiчае геройства народа нараджаецца i выпрацоўваецца не ад замiлаванасцi да рэк крывi на полi вайны, а ад неабходнасцi сцерцi з твару зямлi такую погань, якая ў нашы днi ў вобразе Гiтлера заявiла, што нармальны стан мужчыны вечна быць у вайне. Гэтая пропаведзь спазнiлася на мiльёны год. Што ж да скопiшча тых валасатых нашых продкаў, якiя яшчэ мелi пляскаты лоб i вечна ваявалi адзiн з адным, каб адзiн аднаго есцi нават без перцу i солi, то нават далучыўшы да iх усё гiтлераўскае войска, наўрад цi льга назваць усё гэтае зборышча народам. Гэтая развага мела б у тыя часы да Кукавiцкай карчмы тое дачыненне, што ў ёй тады часта падначоўвалi людзi, ваяўнiчы дух якiх абмяжоўваўся радасцю аб тым, што скончылася вялiкая вайна, якая займала паўсвету, паканчалiся меншыя войны, а ў гэтых вайна з Польшчай, а на адной шостай часцiне зямлi прагучэла на ўвесь свет "Мiр народам". Можа нарэшце хоць спакойна дыхаць льга стане! Хтосьцi, начуючы ў Кукавiцкай карчме, напiсаў у ёй на сцяне, як бы на ўспамiн тутэйшым людзям, сваё прозвiшча i слова радасцi, што варочаецца ў родны кут да блiзкiх i родных. З гэтага прыкладу пайшлi i больш тут пiсаць на карчомных сценах. За шэсць год вайны i за дзве акупацыi на гэтай бiтай дарозе перавярнулася бездань людзей. А кажуць жа, што кожны чалавек - гэта цэлы свет. Як толькi маглi ўмясцiць на сабе гэтулькi надпiсаў сцены гэтай старой будынiны! Апошнiмi днямi лiстапада месяца тысяча дзевяцьсот дваццатага года, калi сухi скавыш ламаў на гасцiнцы бярозавае голле, змятаў з поля апошнi снег i скавытаў у комiне Кукавiцкай карчмы, перад самым вечарам нейкi падарожны з такiм змучаным тварам, што на iм ужо страцiлася пячаць чалавечага воблiку, роўнай хадой iшоў гасцiнцам з захаду на ўсход. У тыя хвiлiны, калi сонца вiсела над самым лесам, ужо гатовае спусцiцца за яго, чалавек падышоў да самай карчмы i абышоў яе навокал. Уваход у карчму i ўезд у стадолу былi проста з гасцiнца. За задняй карчомнай сцяной было выгараджана жэрдкамi месца, падобнае i на двор, i на агарод. Чалавек успёрся локцямi на гэтую агароджу i так стаяў у задуме. Рыжая карова траслася з холаду i тыцкалася пысай у мерзлыя грады, дзе яшчэ аставалiся рэшткi скарэжанага на марозе капуснiку i бурачнiку. Карова шукала яды. Чалавек доўга глядзеў на яе i ўсё стаяў. Магло здавацца, што яму вельмi соладка стаяць на холадзе. Яно i можа быць, бо кожны яго рух сведчыў, што ён быў такi змучаны, што яму соладка было стаяць у нерухомасцi. Можа чалавек крыху адпачыў стоячы, бо праз нейкi час вочы яго як бы ажывiлiся, i, як бы развясельваючы сам сябе, ён сказаў: