Болеслав Прус - Антэк (на белорусском языке) Страница 2

I такi ж яе жаль узяў па дзiцяцi, што ледзь памагла знахарцы перанесцi мёртвую на тапчан. Потым упала сярод хаты на каленi i, таўкучы галавою ў ток, крычала:

- Ой, Гжэгожыха!.. Што ж вы нам нарабiлi!..

Знахарка была маркотная.

- Ат... Маўчалi б вы лепш. Можа, думаеце, што дзяўчо гэта ад гарачынi так пачырванела? Так гэта хвароба з яе вылезла, толькi што трохi захутка, дык i замарыла бедную. На ўсё божая воля.

У вёсцы нiхто не ведаў, ад чаго Разалiя памерла. От, памерла - i ўсё. Вiдаць, так ёй было наканавана. Цi ж адно дзiця за год у вёсцы памiрае, а ўсё роўна iх такое мноства!

На трэцi дзень Разалiю палажылi ў толькi што адгабляваную трунку з чорным крыжам, труну паставiлi на возе, на якiм возяць гной, i на двух валах павезлi за вёску, туды, дзе над аселымi магiламi нясуць сваю варту спарахнелыя крыжы i белакорыя бярозы. На няроўнай дарозе трунка трохi скрывiлася набок, i Антэк, што iшоў за возам, трымаючыся за мамiну спаднiцу, думаў:

"Вiдаць, Разальцы там дрэнна, калi яна так варочаецца на бакi!.."

Потым ксёндз пакрапiў труну святою вадой, чатыры дзецюкi спусцiлi яе на вяроўках у магiлу, завалiлi зямлёй - i па ўсiм.

Узгоркi, пакрытыя шумлiвым лесам, i тыя, што зараслi кустамi, - усе засталiся на сваiм месцы. Пастухi па-ранейшаму iгралi на жалейках у далiне, жыццё iшло ды iшло сваiм ладам, хоць у вёсцы i паменшала на адну дзяўчынку.

Тыдзень успамiналi яе, потым забылiся, закiнулi свежую магiлу, над якою ўздыхаў толькi вецер ды сакаталi конiкi.

А потым снег пайшоў i нават конiкаў распалохаў.

Зiмой сялянскiя дзецi хадзiлi ў школу. Мацi не чакала ад Антэка нiякай дапамогi ў гаспадарцы, хутчэй нашкодзiць яшчэ, i таму яна, параiўшыся з кумам Анджэем, вырашыла паслаць хлопца вучыцца.

- А ў школе мяне навучаць ветракi рабiць? - спытаўся Антэк.

- Ого, навучаць нават пiсаць у канцылярыi, абы табе хацелася!

Узяла ўдава сорак грошаў у вузельчыку, хлопца за руку i са страхам пайшла да настаўнiка. Зайшоўшы ў хату, застала яго за работай - латаў свой стары кажух. Нiзенька схiлiлася, аддала прынесеныя грошы i сказала:

- Кланяюся пану прафесару i ласкi вашай вяльможнай прашу, каб узялi майго свавольнiка ў навуку ды не шкадавалi на яго сваёй рукi, як родны бацька...

Вяльможны пан, у якога з падзёртых ботаў павылазiла салома, узяў Антэка за падбародак, паглядзеў яму ў вочы, палапаў яго.

- Прыгожы хлопец, - сказаў. - А што ты ўмееш?

- Яно i праўда, што прыгожы, - падхапiла мацi, - але ж нiчога, вiдаць, не ўмее.

- А што ж гэта вы за мацi - не ведаеце, што ён умее, чаго навучыўся? спытаўся настаўнiк.

- Адкуль жа мне ведаць, што ён умее? Я ж баба, не мой гэта клопат. А што да тое вучобы, то ведаю, што вучыўся ён, мой гэты Антэк, каровы пасвiць, дровы калоць, вады з калодзежа выцягнуць i больш, здаецца, нiчога.

Такiм чынам хлопец быў прыняты ў школу. А таму, што мацi было шкада тое саракоўкi, яна, каб трохi супакоiцца, сабрала перад хатай чалавек некалькi суседзяў i пачала раiцца, цi добра гэта, што Антэк будзе хадзiць вучыцца i што яна такi выдатак на яго зрабiла.

- Ха! - азваўся адзiн з гаспадароў. - Настаўнiку ж гмiна плацiць, дык, калi ўперцiся, можна яму i не даваць нiчога. Але ж ён напамiнае, а такiх, што асобна не плацяць, горш вучыць.

- А цi ж добры з яго прафесар?

- Ды так сабе. Калi гаворыш з iм, дык ён нiбы дурнаваты, але вучыць як след. Мой хлопец ходзiць да яго вось толькi трэцi год, а ўжо ўсю азбуку ведае - зверху ўнiз i знiзу ўверх.

- Ды што там значыць твая азбука, - азваўся другi гаспадар.

- Як гэта што, - сказаў першы. - Як быццам вы самi не чулi, што войт наш не раз ужо казаў: "Каб я хоць азбуку ведаў, дык з такое гмiны меў бы прыбытку больш за тысячу рублёў, як пiсар!"

Дзён праз некалькi пасля гэтага Антэк пайшоў першы раз у школу. Яна здалася яму прыгожай, як тая карчма, дзе стойка, а лаўкi былi ў ёй адна за адною, як у касцёле. Толькi што печка лопнула, i дзверы добра не зачынялiся, ад чаго было халаднавата. Твары ў дзяцей чырвоныя, а рукi - у рукавах. Настаўнiк хадзiў па класе ў кажусе i ў аўчыннай шапцы. А па кутках школы сядзеў белы мароз, вытрашчыўшы свае iскрыстыя вочы.

Антэка настаўнiк пасадзiў з тымi, хто яшчэ не ведае лiтар, i ўрок пачаўся.

Памятаючы матчын наказ, Антэк намерыўся вызначыцца як найлепш.

Настаўнiк узяў у акачанелыя рукi крэйду i на старой дошцы напiсаў нейкi знак.

- Глядзiце, дзецi! - пачаў ён. - Гэтую лiтару запомнiць лёгка, бо выглядае яна так, як быццам хтосьцi казачка танцуе, i чытаецца "а". Цiха вы там, аслы!.. Паўтарыце: а... а... а...

- А... а... а!.. - хорам загалёкалi дзецi першага аддзялення.

У iхнiм пiску асаблiва выдзяляўся Антэкаў голас, але настаўнiк пакуль што гэтага не заўважыў.

Хлопцу гэта не спадабалася, гонар яго закранула.

Настаўнiк напiсаў другi знак.

- Гэтую лiтару, - гаварыў ён, - запомнiць яшчэ лягчэй, бо яна нагадвае крэндзель. Вы бачылi крэндзель?

- Войтак бачыў, а мы дык, мусiць, не... - азваўся адзiн.

- Ну дык памятайце, што крэндзель падобны да гэтай лiтары, якая называецца "б". Паўтарыце: бэ! бэ!

Хор выгукнуў "бэ!", "бэ!", i тут ужо Антэк вызначыўся па-сапраўднаму. Згарнуў далонi трубкай i бэкнуў, як добры падцёлак.

У класе выбухнуў рогат, а настаўнiк ажно затросся са злосцi.

- Эгэ! - гукнуў ён на Антэка. - Вунь якi ты маладзец! Са школы робiш цялятнiк? Дайце яго сюды - пагрэцца!

Хлопец ажно аслупянеў ад здзiўлення, i пакуль ачомаўся, два найдужэйшыя хлопцы ўзялi яго пад пахi, выцягнулi на сярэдзiну класа i палажылi.

Антэк яшчэ ўсё не разумеў, што тут да чаго, але раптам адчуў, што яго лупцуюць з прыгаворам:

- А не равi, як цяля! А не равi, прыдурак!

Пусцiлi. Хлопец абтросся, як сабака, якога дасталi з халоднай вады, i пайшоў на месца.

Настаўнiк напiсаў трэцюю i чацвёртую лiтары, дзецi хорам называлi iх, а потым настаў экзамен.

Першы адказваў Антэк.

- Як называецца гэтая лiтара? - спытаўся настаўнiк.

- А! - адказаў хлопец.

- А гэтая другая?

Антэк маўчаў.

- Другая называецца "бэ". Паўтары, асёл.

Антэк маўчаў.

- Паўтары, асёл, бэ!

- Што я - дурны! - мармытнуў хлопец, добра памятаючы, што ў школе бэкаць не можна.

- Дык ты, абармот, яшчэ i ўпарты? Пагрэць яго!..

I зноў тыя самыя найдужэйшыя сябры падхапiлi яго, палажылi, а настаўнiк адмераў столькi ж дубцоў, але ўжо з iншым папярэджаннем:

- А не будзь упарты!.. А не будзь упарты!..

Хвiлiн праз пятнаццаць пачалася навука ў вышэйшым аддзеле, а нiжэйшы пайшоў на перапынак - у прафесараву кухню. Там адны, пад кiраўнiцтвам гаспадынi, чысцiлi бульбу, другiя насiлi ваду, iншыя кармiлi карову, i на гэтых занятках прайшоў час да абеду.

Калi Антэк вярнуўся дахаты, мацi спыталася:

- Ну што, вучыўся?

- Вучыўся.

- А папала?

- Ого, яшчэ як! Два разы.

- За навуку?

- Ды не, толькi пагрэцца.

- Бачыш, гэта яшчэ пачатак. А пасля ўжо табе пападзе i за навуку! пацешыла мацi.

Антэк сумна задумаўся:

"Што ж ты зробiш. Няхай сабе б'е, затое ж пакажа, як робяць ветракi".

З таго часу дзецi найнiжэйшага аддзела вывучалi чатыры першыя лiтары, а потым iшлi ў кухню i на двор, дапамагаць прафесаравай гаспадынi. Пра ветракi i гаворкi не было.

Неяк аднойчы паменшаў мароз, i на сэрцы ў настаўнiка таксама адлiжыла, ён захацеў растлумачыць сваiм найменшым выхаванцам карысць ад умення пiсаць.

- Глядзiце, дзецi, - сказаў ён, пiшучы на дошцы слова "дом", - што за мудрая рэч - пiсаць. Гэтыя тры значкi такiя маленькiя i так няшмат займаюць месца, а вось жа азначаюць - дом. Як толькi на гэтае слова паглядзiш, адразу бачыш увесь будынак, дзверы, вокны, сенi, хату, печ, лавы, абразы на сценах, карацей кажучы - бачыш увесь дом i ўсё, што ў тым доме.

Антэк працiраў вочы, выхiляўся, глядзеў на тое слова на дошцы, але той дом убачыць анiяк не мог. Нарэшце ён не вытрымаў - штурхануў свайго суседа i спытаўся:

- Бачыш ты тую хату, што пра яе прафесар кажуць?

- Не бачу, - адказаў сусед.

- Вiдаць, усё гэта лухта! - вырашыў Антэк.

Настаўнiк пачуў апошнюю фразу i спытаўся:

- Якая лухта? Што за лухта?

- А тое, што на дошцы дом. Там жа толькi трохi крэйды, а дома не вiдаць, наiўна адказаў Антэк.

Настаўнiк схапiў яго за вуха i вывалак на сярэдзiну класа.

- Пагрэць яго! - гукнуў, i зноў паўтарылася спрэс тая самая, добра ўжо вядомая хлопцу, цырымонiя.

Калi Антэк вярнуўся дахаты чырвоны, заплаканы i нiяк не мог знайсцi сабе месца, мацi зноў спыталася:

- Папала?

- А думаеце не? - перапытаў са стогнам хлопец.

- За навуку?

- Не за навуку, а толькi пагрэцца!

Мацi махнула рукой.

- Што ж, - сказала яна, падумаўшы, - трэба яшчэ пачакаць, то дадуць калi-небудзь i за навуку.

А потым, падкладаючы дроў на камiнку, мармытала сама сабе:

- Такая ўжо доля наша, удавы i сiраты. Дала б я прафесару паўрубля, а не саракоўку, дык ён майго хлопца адразу ўзяў бы. А так вось толькi забаўляецца з iм, дый годзе.

Антэк, чуючы гэта, думаў:

"Ну, ну, калi гэта ён так забаўляецца, дык што ж будзе, як вучыць пачне!"

На шчасце цi на бяду, страхоцце гэтае не збылося.

Аднойчы, месяцы са два пасля таго, як Антэк пачаў хадзiць у школу, да мацi яго прыйшоў настаўнiк i, павiтаўшыся, спытаўся: