Болеслав Прус - Грахi маленства (на белорусском языке) Страница 4

- Гэта ты, хлопча, Ляснеўскi?

- Я.

Ён пераступiў з нагi на нагу, нiбы пахiснуўшыся, i сказаў:

- Зайдзi ты да майго сына Юзя, ну, да гарбатага, ведаеш? Ён хворы, яго надоечы трохi пераехалi...

Ён зноў пахiснуўся, неяк дзiка зiрнуў на мяне i пайшоў, гучна тупаючы па падлозе. Мяне - як варам аблiлi. Здавалася, што лепш бы ўжо мяне пераехалi, а не беднага гарбунка - такога добрага i кволага...

На вялiкiм перапынку я не пайшоў дахаты абедаць, а пабег да Юзя.

Яны з бацькам жылi на ўскраiне горада ў двух пакоiках аднапавярховага дома. Увайшоўшы, я застаў гарбунка на кароткiм ложку. Юзя быў адзiн, зусiм адзiн. Цяжка дыхаў i дрыжаў ад холаду, бо печ не напалена. Зрэнкi яго так расшырылiся, што вочы былi амаль чорныя. У пакоi - сыравата, са столi ападалi кроплi з адлiжнага снегу.

Схiлiўшыся над ложкам, я спытаўся:

- Што з табой, Юзя?

Ён ажывiўся, раскрыў рот, нiбы ва ўсмешцы, аднак - толькi застагнаў. Узяў мяне за руку высахлымi ручанятамi i пачаў гаварыць:

- Я, вiдаць, памру... Але баюся так вось... адзiн... I таму я папрасiў, каб ты прыйшоў... Гэта... ведаеш... нядоўга, а мне будзе трохi весялей...

Яшчэ нiколi я не бачыў Юзя такiм, як сёння. Здавалася, што з калекi вырастае волат.

Ён пачаў глуха енчыць i кашляць, ажно на вуснах выступiла ружовая пена. Потым заплюшчыў вочы i цяжка дыхаў, а часам i не дыхаў зусiм. Калi б я не адчуваў поцiску яго гарачых ручанят, дык i падумаў бы, што ён памёр.

Так мы сядзелi гадзiну, дзве, тры - моўчкi. Я амаль страцiў уладу над сваiмi думкамi. Юзя адказваў рэдка i з вялiкiм намаганнем. Ён сказаў, што на яго наехаў ззаду нейкi воз, што вельмi забалела ў паяснiцы, але цяпер ужо не балiць, што бацька ўчора прагнаў служанку, а сёння пайшоў шукаць iншую...

Пасля, не адпускаючы маёй рукi, ён папрасiў, каб я памалiўся. Калi ж я зрабiў гэта i пачаў песню-малiтву "Як толькi ўстане ранiшняя зара", Юзя перапынiў мяне:

- Не гэтую... Лепш "Усе нашы дзённыя справы"... Бо я ўжо заўтра, вiдаць, не прачнуся...

Сонца зайшло, насунулася нейкая шэрая ноч, бо за хмарамi свяцiў месяц. У кватэры не было свечкi, зрэшты, я i не думаў запальваць яе. Юзя быў усё больш ды больш неспакойны, трызнiў i толькi час ад часу прытомнеў.

Позна было ўжо, калi ад вулiцы моцна грукнула брамка. Нехта прайшоў па двары i, свiшчучы, адчынiў дзверы нашага пакоя.

- Гэта татка? - спытаўся гарбунок.

- Я, сынок! - адказаў той нехта ахрыплым голасам. - Як маешся? Напэўна ж лепей!.. Так i павiнна быць!.. Не апускай вушэй, сынок!..

- Татка... цёмна ў нас... - сказаў Юзя.

- Лухта гэта!.. А тут хто? - спытаўся ён, наткнуўшыся на мяне.

Прыйшлося аказацца:

- Гэта я...

- Ага, Лукашыха? Добра!.. Пераначуй сёння ў нас, а заўтра я табе пакажу... Я губернатар!.. Ром-ямайка!..

- Добрай ночы, татка!.. Добрай ночы!.. - шаптаў Юзя.

- Добрай ночы, дзiця маё, добрай ночы!.. - сказаў той i, схiлiўшыся над ложкам, пацалаваў... мяне ў галаву.

Я адчуў, што пад пахай у яго была бутэлька.

- Выспiся, - сказаў ён, - а заўтра марш у школу!.. Раз-два, раз-два марш!.. Ром-ямайка!.. - гаркнуў i падаўся ў суседнi пакойчык.

Там цяжка сеў, вiдаць, на куфры, грукнуўся галавой аб сцяну, а праз момант пачулася раўнамернае булькатанне, як быццам хтосьцi пiў.

- Казя, - шапнуў гарбунок, - калi я ўжо буду там... прыйдзi хоць раз да мяне. Скажаш, што нам задалi...

У другiм пакоi пачуўся крык:

- За здароўе пана губернатара!.. Вiват!.. Я губернатар!.. Ром-ямайка!..

Юзя пачаў трасцiся i гаварыць усё больш неспакойна:

- Так мяне ломiць!.. Ты, Казя, сеў на мяне?.. Казя!.. Ой, не трэба ўжо бiць мяне!..

- Ром!.. Ром-ямайка! - чулася з суседняга пакоя. Зноў штосьцi забулькатала, а потым бутэлька бразнулася аб падлогу.

Юзя прыцягнуў маю руку да вуснаў, схапiў зубамi за пальцы i - раптам пусцiў. Ужо не дыхаў.

- Пане! - гукнуў я. - Пане, Юзя памёр!..

- Што ты там плявузгаеш? - мармытнуў ён адтуль.

Я ўсхапiўся з ложка i стаў у дзвярах, гледзячы ў цемру.

- Юзя памёр! - паўтарыў я, увесь калоцячыся.

Чалавек тузануўся на куфры i закрычаў:

- Пайшоў прэч адгэтуль, блазен!.. Я, яго бацька, лепш ведаю, памёр ён цi не!.. Вiват губернатару!.. Ром-ямайка!..

Ахоплены жахам, я ўцёк.

Праз усю ноч я не мог заснуць, мяне калацiла, мучылi нейкiя кашмары. Ураннi мяне агледзеў гаспадар нашай кватэры, сказаў, што высокая тэмпература, што, напэўна, я заразiўся ад Юзя, i загадаў паставiць мне на паяснiцы дваццаць крывасосных банек. Пасля яго лекаў наступiў, як сказаў гаспадар, такi крызiс, што я цэлы тыдзень ляжаў у ложку.

Я не быў на пахаваннi Юзя, якога праводзiў увесь наш клас з настаўнiкамi i ксяндзом. Мне расказалi, што ў яго была чорная труна, абабiтая аксамiтам, маленькая, як футарал для скрыпкi.

Бацька яго страшэнна плакаў, а на могiлках схапiў труну i хацеў з ёю ўцякаць. Аднак, нягледзячы на гэта, Юзя пахавалi, а бацьку яго палiцыя вывела з могiлак.

Калi я першы раз прыйшоў у школу, мне сказалi, што нехта ўсё дапытваецца пра мяне. I сапраўды, у адзiнаццаць гадзiн мяне выклiкалi.

Я выйшаў - за дзвярыма стаяў бацька нябожчыка Юзя. Твар яго быў бледна-фiялетавы, а нос шэры, як попел. Ён быў зусiм цвярозы, толькi дрыжалi галава i рукi.

Чалавек гэты ўзяў мяне пад падбародак i доўга ўглядаўся ў вочы, а потым раптам сказаў:

- Ты абаранiў Юзя, калi з яго ў класе здзекавалiся?..

"Звар'яцеў гэты стары, цi што?" - падумаў я, але нiчога не адказаў.

Ён абняў мяне аберуч за шыю i некалькi разоў пацалаваў у галаву.

- Хай цябе бог блаславiць! - шапнуў. - Хай цябе бог!..

Пусцiў маю галаву i зноў спытаўся:

- Ты быў пры яго смерцi?.. Скажы мне праўду, ён вельмi пакутаваў?..

Ды тут ён раптам адступiўся i хутка сказаў:

- Цi не... нiчога ты мне не кажы!.. О, нiхто не ведае, якi я няшчасны!..

З вачэй яго пацяклi слёзы. Схапiўся аберуч за галаву, павярнуўся ад мяне i пабег да лесвiцы, крычучы:

- Бедны я!.. Бедны!.. Бедны!..

Ён так моцна крычаў, што на калiдор павыходзiлi настаўнiкi. Паглядзелi ўслед яму, пакiвалi галовамi i загадалi мне вярнуцца ў клас.

Пад вечар нейкi пасыльны прынёс мне дахаты велiкаваты куфэрак i лiсток, дзе было напiсана:

"Ад беднага Юзя - на памяць".

У куфэрку было многа цудоўных кнiжак, што засталiся пасля нябожчыка Юзя, а сярод iх: "Кнiга свету", "Гiсторыя Цэзара" Канцю, "Дон-Кiхот", "Дрэздэнская галерэя" i шмат iншых. Кнiгi гэтыя разбудзiлi ва мне вялiкае жаданне чытаць сур'ёзныя рэчы.

Добра ўжо развяснiлася, калi я выбраўся першы раз наведаць Юзеву магiлу. Яна была маленькая i гарбатая, як ён сам. Нехта абсадзiў яе зялёнымi галiнкамi. Крокаў са тры далей у траве я знайшоў некалькi бутэлек з надпiсам: "Ром-Ямайка". Я праседзеў з гадзiну, але не сказаў Юзю, што нам задалi, бо i сам не ведаў, а ён не спытаўся.

Праз тыдзень я зноў прыйшоў на могiлкi. Зноў убачыў галiнкi, толькi што паўтыканыя ў магiлу, а ў траве - зноў знайшоў некалькi цэлых i пабiтых бутэлек.

У пачатку мая па горадзе разышлася незвычайная вестка. Ранiцай каля Юзевай магiлы знайшлi труп яго бацькi. Побач з iм ляжала на палавiну апарожненая бутэлька з надпiсам: "Ром-Ямайка".

Дактары сказалi, што чалавек памёр ад анеўрызму.

Здарэннi гэтыя падзейнiчалi на мяне па-асаблiваму. З таго часу мне было цяжка сярод сяброў, напрыкралi iх шумныя забавы. Я паглыбляўся ў чытанне кнiг, што засталiся пасля Юзя, або цiшком уцякаў за горад, у зарослыя кустамi яры, i, валочачыся там, разважаў богведама пра што. Часта ўзнiкала пытанне, чаму так марна загiнуў Юзя i чаму бацька яго быў такi самотны, што так гарнуўся да сынавай магiлы. Я адчуваў, што найбольшае няшчасце - акiнутасць, i зразумеў, чаму бедны гарбунок шукаў сябра.

Мне таксама патрэбен быў сябар. Але ў класе чамусьцi нiхто не падабаўся мне. Я прыгадаў сястру. Не!.. Сястра не заменiць друга.

Аднакласнiкi гаварылi пра мяне, што я адзiчэў, а гаспадар нашай кватэры ўжо зусiм не сумняваўся, што я буду вялiкiм злачынцам.

На ўрачыстым заканчэннi школьнага года iнспектар паведамiў усяму свету, што я перайшоў у другi клас. Здарэнне гэтае напоўнiла маю душу радасным здзiўленнем. Раптам пачало здавацца, што хоць наша школа i мае яшчэ наступныя класы, нiводзiн з iх не такi дасканалы, як другi. Я пераконваў сяброў, што вучнi астатнiх класаў, ад трэцяга да сёмага ўключна, паўтараюць толькi тое, што засвоiлi ў другiм, а ў душы пабойваўся, каб настаўнiкi не спахапiлiся пасля вакацыяў, што пераведзены я памылкова, i не вярнулi мяне ў першы клас.

Аднак на наступны дзень я ў пэўнай меры асвоiўся са сваiм шчасцем, а калi ўжо ехаў дахаты на вакацыi, то ўсю дарогу пераконваў возчыка, што ў нашым класе адзiн я пераведзены ў другi заслужана, з найлепшымi адзнакамi. Я прыводзiў яму такiя неабвержныя доказы, што ён пачаў пазяхаць. Тады я змоўк i спалохана ўпэўнiўся, што вельмi сумняваюся i сам.

Назаўтра, пад'язджаючы да нашага дома, я ў дарозе яшчэ сустрэў сястру Зосю, што выбегла насустрач мне. Я адразу паведамiў, што ўжо другакласнiк i што мой сябар Юзя памёр, бо на яго наехалi. А яна сказала, што сумавала па мне, што ў яе курыцы дзесяць куранят, што да панi графiнi па два разы на тыдзень прыязджае з вiзiтам нейкi пан, што ў iх гувернантка, закаханая ў пiсара, i што нябожчык Юзя яе - значыцца, Зосю - не цiкавiць, бо ён жа быў гарбаты. Хоць, вядома, i шкада яго.