Болеслав Прус - Грахi маленства (на белорусском языке) Страница 6

Днi за два, нiкога не пытаючыся, я ўжо ведаў усё пра таямнiчага чужака. Гэта не быў iнтрыган. Гэта быў Валек, сын дваровай пасуднiцы, якога ўсе ведалi, але нiхто iм не займаўся. Таму ў хлопца i было шмат свабоднага часу, якiм ён, пра што ведаў i я, карыстаўся не вельмi прыемным для iншых чынам.

У Валека нiколi не было бацькi, за што ўсе дакучалi яго мацi, жанчыне трошкi загарачай. На кепiкi дваровых пасуднiца адказвала крыкам i лаянкай, а таму што гэтага ёй, вiдаць, не хапала - рэшту злосцi зганяла на Валеку.

Хлопец яшчэ поўзаў на чатырох, у кашульцы, вузлам завязанай на спiне (эфект такi, як быццам яе i зусiм не было), а яго ўжо называлi знайдышам.

- Ты яго, можа, знайшоў? - пыталася тады мацi, i пачынаўся крык: - А каб вас бог пакараў, каб вас!.. А каб вам рукi i ногi!.. А каб ты згiнуў, шалудзька!..

Апошняе пажаданне датычылася Валека, якога яна тут жа кешкала нагой нiжэй таго вузла на кашулi. Малец, пакуль яшчэ быў дурны, адказваў на такi пачастунак горкiм плачам. А ўжо калi набраўся розуму, што наступiла вельмi хутка, тады маўчаў, зашыўшыся пад тапчан, за вялiкую ражку, з якое кормяць свiней. Вiдаць, баяўся, каб не ашпарылi варам, што ўжо аднойчы здарылася.

Бывала i так, што Валек праседжваў пад тапчаном цэлымi гадзiнамi, пакуль дваровыя не сыходзiлiся на абед цi на вячэру. Часамi, бачачы тую дзiцячую галаву, што вытыркнулася з-пад тапчана, i тыя вочы, поўныя слёз ад нядаўняе крыўды, што цiкавалi, як гэта людзi клёцкi ядуць, парабкi пыталiся ў мацi:

- А таму, што ў капусце знайшлi, не дасцё?

- А каб ён ужо нечага разам з табою здох! - агрызалася жанчына, i хоць як раз хацела накармiць малога, цяпер не давала яму.

- Нельга ж так, каб хлопец, хоць ён i знайдыш, з голаду здыхаў, - дакаралi яе жанчыны.

- Якраз вось i здохне, на злосць вам, калi ўжо вы такiя добранькiя!..

А таму, што яна сядзела задам да тапчана, на бiтоне, Валеку пападала яе пятою ў зубы.

Тады парабкi, на злосць матцы, даставалi малога са схованкi i пачыналi кармiць.

- Ну, Валек, - гаварыў каторы, - пацалуй Бурка ў хвост, дык дамо табе клёцак.

Хлопец дакладна выконваў загад, за што глытаў вялiкiя клёцкi, нават не жуючы iх.

- Ну, а цяпер дай маме па лабацiне, дык малака дамо...

- А каб вам рукi павыкручвала! - крычала пасуднiца, а хлопец уцякаў за сваю ражку.

Часамi ён, задыханы, перапалоханы, ляцеў на двор i хаваўся ў густых кустах насупраць палаца. А калi абсыхалi слёзы - бачыў на ганку прыгожы столiк, каля яго два крэселцы, а на iх Лёню i маю сястру, якiх пакаёўка абвязвала сурвэткамi, Салюся налiвала iм суп, а панi графiня гаварыла:

- Дзьмухайце, дзецi, не паапякайцеся, не пааблiвайцеся... А мо не соладка?..

Як толькi парабкi выходзiлi на працу i ў кухнi нiкога не заставалася, пасуднiца выходзiла на двор i гукала:

- Валек!.. Валек!.. Хадзi сюды!..

Хлопец па голасу пазнаваў, што можна больш не хавацца, i бег у кухню. Там яму мацi давала лусту хлеба, драўляную лыжку i трохi баршча ў вялiзнай глiнянай мiсе, з якое ела шэсць чалавек. Ён сядзеў на падлозе, мацi ставiла мiсу яму памiж ног i, паправiўшы на спiне кашулю, казала:

- А калi ты яшчэ раз пацалуеш сабачы хвост, дык я табе ўсе рэбры пералiчу. Запомнi!

I сама iшла мыць посуд.

Тут, нiбы з-пад зямлi, вылазiў аднекуль дваровы сабака, садзiўся насупраць хлапчука. Спачатку клацаў зубамi на мухаў, пазяхаў, аблiзваўся. Потым панюхаў той боршч раз i другi раз i асцярожна ткнуўся туды языком. А Валек - бац яму лыжкай па лбе! Сабака назад, зноў пазяхнуў i - зноў хлебтануў разоў колькi, на гэты раз смялей. Пасля ўжо малы мог яму, колькi хочаш, тропаць лыжкай па галаве, - сабаку, якi сама заахвоцiўся, нi за што не адцягнеш ад мiсы. Але i Валек уцямiў, што тут як каму пашанцуе, i чэрпаў, ажно задыхаўся, з аднаго берага, а сабака хлябтаў з другога.

Калi мацi бывала ў добрым настроi, а Валек - пад рукой, тады яму перападала смачнага i з панскага стала.

- На вось, лiзнi i ты, - казала пасуднiца, даючы яму крошкi пiрожнага, вымазаную соўсам талерку, галаву якой-небудзь рыбiны, недагрызенае крылейка цi шклянку, на дне якой заставалася трохi кавы i распушчанага цукру. Калi ўжо ён высмакча ўсё са шклянкi або вылiжа талерку, мацi пытаецца:

- Ну, смачна?..

Валек браўся пад бакi, як парабкi рабiлi гэта, пасля абеду, глыбока ўздыхаў i, ссунуўшы набакiр стары капялюш, адказваў:

- Чалавек, дзякуй богу, падмацаваўся!.. Можна цяпер i на працу...

Выходзiў з кухнi i прападаў на цэлага паўдня.

У сваiх гульнях ён пераймаў работу старэйшых. Калi было ворыва, ён даставаў з-за карыта пужку, вымаў з частаколу кiёк цi знаходзiў якую-небудзь карагу i пачынаў араць, - цэлымi гадзiнамi кiваючыся на адным месцы i падганяючы сваiх валоў.

Калi лавiлi рыбу i ён знаходзiў у смеццi дзiравае сiтка, з нястомнай цярплiвасцю раз-поразу чэрпаў, плёхаўся iм у вадзе. А то садзiўся верхам на кiйку i ехаў да калодзежа, паiць коней. Знайшоўшы каля аўчарнi старыя паласяныя лапцi, кiдаў iх у ваду i нiбы плаваў разам з чоўнам - разумеецца, толькi ў думках.

Словам - гуляў ён выдатна, толькi што не смяяўся нiколi. Да яго дзiцячага твару нiбы назаўсёды прылiп выраз непарушнай сур'ёзнасцi, якую часамi падмяняў толькi страх. У вялiкiх вачах застыла вечнае здзiўленне, як у людзей, што доўгiя гады глядзелi на штосьцi зусiм незвычайнае.

Валек умеў спрытна ўцякаць з дому на цэлыя днi. I нiхто з парабкаў не здзiўляўся, калi яго ранiцой знаходзiлi недзе ў стозе цi ў лесе пад дрэвам. Мог ён таксама стаць у чыстаполiцы, нiбы шэры слупок, i, раскрыўшы рот, углядацца немаведама куды. Аднойчы я падпiльнаваў яго на такiм стаяннi, а таму, што блiзка было, дык i пачуў, як ён уздыхнуў. Не ведаю, чаму той уздых малое постацi вельмi ўразiў мяне. Я адчуў нейкую крыўду, невядома на каго, i я палюбiў тады Валека. Аднак, як толькi я крыху смялей хацеў падысцi да яго, хлопец спахапiўся i шмыгануў у кусты.

У галаве маёй з'явiлася асаблiвая думка: бог, якi ўвесь час глядзiць на такое дзiця, павiнен мець сумную душу. Зразумеў я таксама, чаму ён на святых абразах заўсёды такi сур'ёзны i чаму ў касцёле трэба цiха размаўляць i хадзiць на пальчыках.

Такi вось несамавiты чалавечак быў прычынай таго, што я вырашыў больш не хавацца за парканам, а iсцi ў парк, i паведамiў Зосi, што з гэтага часу буду гуляць з ёю i з Лёняй.

Сястра, вядома, была ад гэтага ў захапленнi.

- Дык ты будзь у парку, - сказала яна, - калi мы выйдзем на праходку. Павiтайся i з гувернанткай, якая заўсёды чытае кнiгi ў альтанцы. Але не гавары з ёю доўга, бо яна не любiць, каб ёй перашкаджалi. А потым паглядзiш, як нам будзе весела!

У той самы дзень, калi абедалi, яна сказала мне з таямнiчым выглядам:

- Прыходзь у тры гадзiны. Я ўжо сказала Лёнi, што ты будзеш. Калi мы выйдзем з палаца, я закашляю...

Сястра пачала штосьцi рабiць, а я, вядома, выйшаў, бо не любiў перашкаджаць у пакоi. Я ўжо быў на двары, калi за мной выбегла Зося.

- Казя! Казя!..

- Што там ужо?

- Калi я кашляну, дык ты будзеш ведаць, што гэта азначае? - урачыста спыталася яна.

- Разумеецца.

Яна вярнулася ў пакой, але i праз акно яшчэ закрычала:

- Я кашляну! Не забудзься!

Куды ж я мог iсцi, як не ў парк, хоць да прызначанага тэрмiну было яшчэ добрыя паўтары гадзiны? Я быў такi задуманы, што не ведаю, цi ў той дзень у садзе, заўсёды поўным птушынага гоману, аказалася хоць адна якая птушка. Абышоўшы сад разы са два навокал, я сеў у човен, прывязаны да берага, i, не могучы плысцi, хоць пакалыхваўся ў iм з нуды.

Думаў ды планаваў, як гэта аднавiць наша знаёмства з Лёняй. Найлепш, вiдаць, так. Калi Зося кашляне, я выйду са спушчанай галавой з бакавое сцежкi на галоўную алею. Тады Зося скажа:

"Глядзi, Лёня, гэта мой брат, пан Казiмiр Ляснеўскi, вучань другога класа, друг таго няшчаснага Юзя, пра якога я табе гаварыла".

Лёня зробiць кнiксен, а я, зняўшы шапку, скажу:

"Даўно ўжо я меў намер..." Не, так дрэнна!.. "Даўно ўжо я, панi, хацеў аднавiць..." О не!.. Лепш будзе так: "Даўно ўжо я хацеў засведчыць панi маю пашану".

Тады Лёня спытаецца:

"Цi даўно пан у нашых мясцiнах?.." Не, яна скажа не так, а вось як: "Мне прыемна пазнаёмiцца з панам, столькi пачуўшы пра вас ад Зосi..." А потым?.. Потым вось так: "Пану тут, мусiць, сумна ў нашай аколiцы?.. Пан прывык да вялiкага горада". А я адкажу: "Я сумаваў, пакуль не ведаў, панi, вас..."

У гэты момант пад вадой мiгнуўся велiкаваты шчупак... Гэтая рэчаiснасць развеяла мары. Тут, у сажалцы, такая рыба, а я - без вуды!..

Я ўсхапiўся з лодкi, каб кiнуцца дахаты, пашукаць кручкоў, i ледзь не штурхануў Лёню, якая якраз збiралася скакаць цераз чырвоную вяровачку.

Рыба, кручкi, план урачыстага знаёмства - усё адразу ж перамяшалася ў маёй галаве. Вось табе - шчупак!.. Я нават забыўся пакланiцца Лёнi, яшчэ горш забыўся гаварыць. Але што гэта быў за шчупак!..

Лёня, прыгожанькая шатэнка з выразна акрэсленымi вуснамi, якiя штохвiлiнна мянялi свой абрыс, зiрнула на мяне зверху i, адкiнуўшы назад пышныя локаны, без усякiх уступаў спыталася:

- Цi гэта праўда, што пан прабiў дзiрку ў нашым чоўне?

- Я?..

- Так мне сказаў садоўнiк, а цяпер мама не дазваляе нам плаваць, загадала човен прывязаць да берага, а вёслы пахаваць.