Ганс Андерсен - Казкi (на белорусском языке) Страница 39

Тады эльф правёў сваiм маленечкiм пальчыкам па пялёстку блакiтнай фiялкi, пасля дакрануўся да кiлбаснай палачкi i кажа:

- Глядзi! Я кранаюся яе; а калi ты вернешся ў палац мышынага цара, дакранiся сваiм дарожным кiйком да цёплых царовых грудзей - i тут жа на кiйку заквiтнеюць фiялкi, нават калi на вулiцы будзе стаяць лютая сцюжа. Значыць, ты вернешся дадому не з пустымi рукамi. А вось табе i яшчэ тое-сёе.

Але перш чым мышка паказала гэта "тое-сёе", яна дакранулася палачкай да цёплых грудзей мышынага цара - i сапраўды ў тое ж iмгненне на палачцы вырас цудоўны букет фiялак. Ад iх iшоў такi пах, што мышыны цар загадаў некалькiм мышам, якiя стаялi блiжэй да агню, сунуць хвасты ў агонь, каб запахла ў пакоi падсмаленай поўсцю: мышы, як вядома, не пераносяць паху фiялак, для iх тонкага нюху ён занадта грубы.

- А што яшчэ даў табе эльф? - запытаў мышыны цар.

- Во, ледзьве не забыла, - схамянулася мышка, - ён навучыў мяне аднаму фокусу. - Тут яна павярнула кiлбасную палачку - i ўсе кветкi iмгненна пазнiкалi.

Цяпер мышка трымала ў лапцы звычайную палачку i, уздымаючы яе над галавой, як дырыжор, казала:

- Фiялка цешыць зрок, нюх, адчуванне, - гаварыў мне эльф, - але ж ёсць яшчэ смак i слых.

Тады мышка пачала дырыжыраваць, i ў тое ж iмгненне пачулася музыка, аднак зусiм не падобная на тую, якая гучала ў лесе на свяце эльфаў: гэта музыка адразу нагадала ўсiм шум, якi бывае на звычайнай кухнi. Вось гэта быў канцэрт дык канцэрт! Ён пачаўся знянацку - нiбыта вецер раптам узвыў у комiне; у катлах i гаршках быццам закiпела вада, i зашыпела, i палiлася цераз край, i заляпала качарга па мядзяным катле. Пасля гэтак жа нечакана ўсё гэта сцiхла: адно глуха яшчэ булькатаў iмбрык, так, што нельга было зразумець, цi ён закiпае, цi яго толькi што паставiлi на агонь. Пасля ў маленькiм гаршочку зноў падала голас вада, i ў вялiкiм закiпела, - i яны забулькаталi, як раззлаваныя адзiн на аднаго. А мышка тым часам махала сваёй палачкай усё хутчэй i хутчэй. Вада ў катлах булькала, шыпела, пенiлася, вецер дзiка завываў, а ў комiне гуло: гу-у-у! Мышцы зрабiлася так страшна ад гэтай музыкi, што яна выпусцiла палачку.

- Вось дык суп! - ўсклiкнуў мышыны цар. - А што будзе на другое?

- Гэта ўсё, - нясмела прапiшчала мышка i прысела.

- Ну i хопiць, - вырашыў мышыны цар. - Паслухаем цяпер, што нам скажа другая мыш.

III. Пра што паведала другая мыш-вандроўнiца

- Я нарадзiлася ў бiблiятэцы, - пачала другая мыш. - Мне i ўсёй нашай сям'i так i не давялося нiводнага разу трапiць у сталоўку, пра кладоўку дык i казаць няма чаго. Першы раз пабачыла кухню я ў час вандроўкi, другi - сёння, вось тут. Кажучы шчыра, мы часта галадалi, калi жылi ў бiблiятэцы, але затое набылi багата ведаў, i вось калi да нас данеслiся чуткi пра царскую ўзнагароду за суп з кiлбаснай палачкi, то мая старая бабуля адшукала адзiн даўнi рукапiс. Яна яго, вядома, прачытаць не магла, але чула, як чыталi iншыя, з таго рукапiсу запомнiла такiя словы: "Калi ты паэт, то здолееш зварыць нават суп з кiлбаснай палачкi". Бабуля тады пытае ў мяне, цi магу я пiсаць вершы? За сабой такога Божага дару я не заўважала, але бабуля пачала рашуча даводзiць, што я абавязкова павiнна стаць паэтэсай. Тады я пытаю ў яе, а што для гэтага патрэбна, - бо зрабiцца паэтэсай было для мяне не больш лёгкай справай, чым зварыць той жа суп з кiлбаснай палачкi. Мая бабуля за свой век праслухала багата кнiг i сказала мне - каб зрабiцца паэтэсай трэба валодаць трыма рэчамi: розумам, фантазiяй i пачуццём.

- Раздабудзь усё гэта i адразу пачнеш вершыкi складаць, - сказала яна. - А ўжо тады абавязкова зварыш суп з кiлбаснай палачкi.

I вось я пакiравала на захад i пачала вандраваць па свеце, каб зрабiцца паэтэсай.

Я ведала, што ва ўсялякай справе розум - гэта самае важнае, а фантазiя i пачуццё маюць другасную ролю, - то найперш вырашыла набрацца розуму. Але ж дзе яго шукаць, той розум?

"Iдзi да мураша i набiрайся мудрасцi ў яго!" - сказаў некалi адзiн чалавечы цар. Пра тое чула я некалi ў бiблiятэцы. Я нi разу не спынiлася ў дарозе, пакуль не дайшла да вялiкага мурашнiка.

Я затаiлася ў моху i пачала набiрацца той самай мудрасцi.

Што за цiкавы народ, гэтыя мурашы, i да чаго ж яны мудрыя! У iх усё размеркавана i разлiчана да дробязей. "Працаваць i класцi яйкi, - кажуць мурашы, - найпершы абавязак". Тым яны жывуць сёння, тым самым клапоцяцца i пра заўтрашнi дзень. Усе мурашы дзеляцца на шляхетных i рабочых. Становiшча кожнага з iх у мурашнiку вызначаецца яго асабiстым нумарам. Царыца мае першы нумар, таму яе думка заўсёды вырашальная для ўсiх астатнiх, царыца ўжо даўным-даўно праглынула ўсю зямную мудрасць.

Царыца гаварыла так доўга i так разумна, што яе прамовы падалiся мне нават занадта мудрагелiстымi. Яна, напрыклад, сцвярджала, што ва ўсiм свеце няма нiчога больш вышэйшага, чым iхнi мурашнiк, а мiж тым тут жа побач расло дрэва i было яно такое высокае, што не расказаць! Ды нiхто не мог пярэчыць царыцы, усе слухалi яе ды маўчалi. Але вось неяк вечарам адзiн мураш узабраўся на тое дрэва, высока-высока, ажно заблудзiўся ў галлi. На такую вышыню яшчэ не ўзбiраўся нi адзiн яго суродзiч. А калi мураш, добра паблукаўшы, вярнуўся дадому, то пачаў расказваць iншым мурашам, што ёсць на свеце тое-сёе значна вышэйшае, чым iхнi мурашнiк. Астатнiя мурашы палiчылi такiя словы зневажальнымi для iх мурашынага роду i загадалi стражнiкам, каб яны надзелi нахабнiку наморднiк i замкнулi зламыснiка ў адзiночную камеру. Праз колькi часу пасля гэтага здарэння залез на дрэва яшчэ адзiн мураш i ўзабраўся на тую ж вышыню, што i яго папярэднiк, а як вярнуўся дахаты, то таксама падзялiўся сваiм адкрыццём, але зрабiў ён гэта больш асцярожна, гаварыў нейкiя няпэўныя словы, загадкава паводзiў вусамi. Ён лiчыўся найбольш паважаным мурашом, да таго ж быў са шляхетных, мабыць, акурат таму паверылi яму, а калi ён памёр, то гэтаму мурашу паставiлi нават помнiк з яйкавай шалупiнкi - у знак асаблiвай павагi да навукi.

- Мне часта даводзiлася бачыць, - казала далей мышка, - як мурашы пераносяць яйкi на спiне. Аднойчы мураш не ўтрымаў яйка, i як ён пасля нi стараўся закiнуць яго сабе за спiну, нiчога з таго не атрымлiвалася. Тады падбеглi яшчэ два мурашы i пачалi з усяе сiлы дапамагаць суродзiчу. Яны шчыравалi так заўзята, што ледзьве не паскiдалi сваёй уласнай ношкi, а калi апамяталiся, то кiнулi сябра ў бядзе i пабеглi далей сваёй дарогай, бо кожнаму свая кашуля блiжэй да цела. Мурашыная царыца ва ўсiм гэтым убачыла лiшнi доказ таму, што мурашы валодаюць не толькi сэрцам, але i розумам. "Гэтыя якасцi ўзносяць нас, мурашоў, вышэй за ўсiх iншых разумных iстотаў, - заявiла яна. Розум мiж iншым стаiць на першым месцы, i я асабiста адорана iм найбольш!" Сказаўшы гэтыя словы, царыца велiчна паднялася на заднiя лапы, тут я i праглынула яе, бо якраз успомнiла словы чалавечага цара: "Iдзi да мураша i набiрайся мудрасцi ў яго!" Вось я i праглынула тую мудрасць разам з царыцай-мурашыхай. Пасля я наблiзiлася да высокага дрэва, што расло паблiзу мурашнiка. Гэта быў стары, магутны дуб. Я ўжо ведала, што на дубе жыве жанчына, якую завуць дрыядай. Яна нараджаецца, жыве i памiрае разам з дрэвам. Пра ўсё гэта я даведалася некалi ў бiблiятэцы, а цяпер пабачыла лясную паненку на ўласныя вочы. Дрыяда, як убачыла мяне, то адразу спалохана войкнула - як i ўсе жанчыны, яна баялася мышэй; але былi ў яе на тое куды больш важкiя прычыны, чым у iншых: я ж магла пагрызцi каранi дрэву, ад якога залежыла жыццё жанчыны. Тады я загаварыла з дрыядай ласкава i ветлiва, як магла, супакоiла, то яна ўзяла мяне ў сваю пяшчотную далонь. А як даведалася, чаму я трапiла сюды, то выказала такое меркаванне - мабыць, гэтым вечарам мне пашчасцiць завалодаць адным з тых двух скарбаў, якiя мне засталося знайсцi. Дрыяда растлумачыла, што дух фантазii - яе добры сябра i што ён такi прыгожы, як сам бог кахання, i любiць ён вельмi адпачываць у зялёным голлi, якое шумiць тады мацней звычайнага. Дух фантазii называе жанчыну сваёй любiмай дрыядай, а гэты дуб - найбольш любiмым дрэвам. Каранi дуба i сапраўды пранiкаюць глыбока ў глебу, а ствол дрэва з пышнай зялёнай шапкай цягнецца высока ў неба. Галiны дуба прывыклi i да лютых зiмовых маразоў, i да буйных ветраў, i сонечныя спякотныя прамянi iм не перашкода.

- А яшчэ, - казала далей дрыяда, - там, на макаўцы дрэва, спяваюць птушкi, гэта яны апавядаюць пра далёкiя заморскiя краiны, куды лётаюць крылатыя спевакi ў вырай. Толькi адзiн сук на дубе засох, але на iм звiў буслянку бусел. Гэта яшчэ больш упрыгожвае дрэва, да таго ж можна паслухаць згадкi бусла пра краiну пiрамiдаў. Духу фантазii ўсё гэта вельмi падабаецца. Бывае i я апавядаю яму пра жыццё ў лесе: пра той час, калi я была зусiм маленькай, а маё дрэўца толькi пачынала расцi i галiнавацца, нават крапiва-жыгучка захiнала яго ад сонца. Апавядаю яму пра ўсё, што тут адбывалася за доўгiя гады. А цяпер паслухай мяне, - гаварыла далей жанчына. - Схавайся паблiзу i ўважлiва сачы за ўсiм, што будзе тут дзеяцца. Калi з'явiцца дух фантазii, я пры першым зручным выпадку вырву ў яго з крыла пёрка. А ты падбяры тое пяро, лепшага няма нi ў аднаго паэта!

- Праз колькi часу з'явiўся дух фантазii, пяро было вырвана, i я атрымала яго, - дзялiлася ўспамiнамi мышка. - Мне давялося апусцiць пяро ў ваду i трымаць там да тае пары, пакуль яно не размокла, а тады я згрызла яго, хоць было не дужа смачна. Усё ж нялёгка ў нашы днi зрабiцца паэтам, вунь колькi ўсяго трэба пагрызцi i пераварыць! I вось я набыла не толькi розум, але i фантазiю, а ўжо маючы ўсё гэта, лёгка было раздабыць i пачуццё ў маёй роднай бiблiятэцы. Там я некалi чула, як адзiн вялiкi чалавек гаварыў, што ёсць раманы, адзiнае прызначэнне якiх - выцэджваць з людзей лiшнiя слёзы. Гэта своеасаблiвая губка, якая ўсмоктвае пачуццi. Я прыгадала некалькi такiх кнiг. Яны заўсёды здавалiся мне асаблiва апетытнымi, бо былi такiя зачытаныя i зашмальцаваныя, што, напэўна, увабралi ў сябе мора чалавечых пачуццяў.