Антон Олешко - Крумкачоў гай (на белорусском языке)

Олешко Антон

Крумкачоў гай (на белорусском языке)

Антон Алешка

Крумкачоў гай

У пачатку трыццатых гадоў уся Жорнаўка ўступiла ў калгас, а Спiрыдон Ворка не захацеў.

- Не пайду! - сказаў ён.

Да самай вясны яго ўгаворвалi i свае i чужыя людзi, што прыязджалi ў сяло.

- Не пайду! - чулася ў адказ.

За гэта Ворку празвалi Дзiкуном.

Неяк перад самай пасяўной сабралi сход i пастанавiлi: Спiрыдону, як адзiнаму аднаасобнiку, выразаць з агульнага калгаснага поля яго гектары на краi Арабоўнiка, што быў за тры кiламетры i межаваў з землямi суседняга сяла.

Брыгадзiр Данiк Васiль назаўтра ж па самыя вуглы адмераў яго агарод i далучыў да калгаснага поля, на якiм брыгада сеяла ячмень.

Ворка пабыў аднаасобнiкам да восенi i занёс заяву ў праўленне калгаса.

Што ён амаль цэлы год не ўступаў у калгас, людзi даўно забылi, а мянушка Дзiкун так прыстала да яго, што ўсё сяло звала яго толькi Ворка Дзiкун.

Данiк Васiль пабыў брыгадзiрам два гады, а пасля стаў радавым калгаснiкам. Сустракаўся з Воркам на вулiцы, на полi, вiтаўся за руку. У Воркi ж Дзiкуна крыўда на былога брыгадзiра i суседа так запяклася на сэрцы, што непакоiла аж да гэтага лета.

Ворка Дзiкун ужо быў у гадах, але нiколi не галiўся. Ён збольшага падстрыгаў ножанкамi рыжаватую бараду i вусы, i галава яго выдавала круглай, як у ката. I вочы яго, маленькiя такiя i хiтрыя, адсвечвалi нейкiм халаднаватым жаўтлявым святлом.

Быў ён незвычайна цiкаўны чалавек, i нiшто не праходзiла мiма яго вока. У калгасе рабiў цягавiта, гаспадарлiва, як усе жорнаўцы.

У першы дзень вайны жорнаўцы прызыўнога ўзросту - разам з iмi i Данiк Васiль - пайшлi ў ваенкамат i ў сяло не вярнулiся.

Ворка Дзiкун выбраўся на зборны пункт толькi назаўтра i ўжо праз тры днi ў поцемках, стаiўшыся, стаяў каля сваiх варот на агародзе i пазiраў на захад, што паблiскваў малiнавымi сполахамi ад узрываў i пажараў.

Нямецкiя танкi па шашы iшлi на Бабруйск.

Болей за месяц Ворка Дзiкун нiдзе не паказваўся, а калi наўкола зацiхла стралянiна, агледзеўся, i ягоная цiкаўнасць узяла сваё. Захацелася паглядзець, што асталося ад горада, якi гарэў аж чатыры днi.

Аднойчы ранiцай ён апынуўся на шашы, падняў руку, i нямецкая машына падвезла яго да горада.

Ворка абыйшоў выбiты i спалены горад, спынiўся насупроць памяшкання былога райвыканкома, якое цудам захавалася. Каля самага ганка стаялi тры машыны, у калiдоры тырчаў салдат з аўтаматам.

"Немцы тут абжываюцца", - падумаў ён i павярнуў ужо iсцi назад, як на ганку пачулiся крокi.

- Дзiку-ун! - пазваў грубы голас. - Пачакай!

Твар у Воркi адразу загарэўся. Яго ў сяле нiхто не адважваўся так называць у вочы, а гэта нехта ў горадзе крычыць на ўсю вулiцу.

Збегшы з ганка, да яго iшоў здаравенны мужчына.

- Дзiкун! - сказаў ён, моцна пацiснуўшы руку Ворку. - Што? Не пазнаў?

- Здароў, чалавеча! - Ворка ўбачыў перад сабою Змiцера Бойку з суседняй вёскi Падлессе. Яны калiсьцi часта сустракалiся ў засценку ў Лявонавай Волькi. Аднак Волька нi таму, нi другому не дасталася. У пачатку калектывiзацыi Змiцер кудысьцi з'ехаў. Iшла чутка, што ён сеў за кражу. Праўда гэта цi не, не папытаешся цяпер.

Змiцер тым часам усмiхнуўся.

- Даўно ж мы з табой не бачылiся...

- Даўнавата, браце.

Ворка Дзiкун не ведаў, як быць. Цяпер такi час, што трымай вуха востра.

- Што ў вашым сяле чуваць? - дапытваўся Бойка.

- А нiчога. Жывём.

- Мужчын многа ў сяле асталося?

- Не сказаць каб. Многа змабiлiзавалi.

- Змабiлiзавалi... Самi пабеглi даганяць. - Змiцер пiльна паглядзеў у твар Ворку Дзiкуну. - Ты ж от дома. Маладзец. Ну, а тыя, што дома асталiся былi, не збеглi ў лес?

- Не чутно нешта.

- Ты ды каб не чуў... - усумнiўся Змiцер.

Ворку Дзiкуна ў гэты момант нiбы за язык пацягнулi.

- Здаецца...

- Ну-ну...

- Данiка Васiля знаў?

- Што брыгадзiрам быў i табе мянушку выдумаў?

- Але. Самога то дома няма, а сын Мiкола, з сухой рукой, то, мабыць, ноччу кудысьцi ходзiць. У лес цi за лес, а мо на дарогу. От так, браце.

Змiцер пляснуў рукамi па сцёгнах, задаволена пацёр далонямi.

- Сёння ён дома?

- Дома.

Ворка Дзiкун сказаў пра Данiка Мiколу пад гарачую руку з-за крыўды на бацьку, а пасля адумаўся. Ён глянуў на памяшканне райвыканкома i хацеў штосьцi сказаць.

- Чаго так глядзiш? Тут ужо не рэвэка, а камендатура. I я ў гэтым доме маю канцыляру, - падмiргнуў Змiцер. - Прашу заходзiць.

- Няхай ужо як будзе патрэба.

- А цяпер што? Няма iнтэрасу?

Ворка пацiснуў плячамi. Ён не вельмi разумеў, куды хiлiць Змiцер.

- Я знаю цябе як добрага гаспадара. I немцы такiх таксама любяць. Ферштэен? А калi трэба будзе што-небудзь, то не саромейся. Заходзь.

Ворка насцярожана аглядаў на Змiцеры нямецкi кiцель.

- Добра, - паабяцаў ён.

Не паспеў Ворка вярнуцца дадому, як немцы ўжо забралi Мiколу. У канцы сяла сабралiся людзi, да натоўпу далучыўся i Ворка Дзiкун, бедаваў разам з усiмi, крычаў, што Мiкола Данiк зусiм хворы i цiхманы чалавек.

Назаўтра, паснедаўшы, Ворка выйшаў на вулiцу i стрэў з возам снапоў старога Петрыка.

- Бог помач! - сказаў Ворка.

- Нешта нiякай помачы ад яго, адна немач, - адказаў Петрык.

- Возiш, стары, сабе снапы, а я? - азiрнуўся Ворка на ўласную сядзiбу. Нi стопкi, нi гуменца. Пуста. Усё забраў Данiк...

- Каторы Данiк?

- Не малады ды хворы, а стары, Васiль...

- Хто старое спамяне, таму асцюк у вока, - сказаў Петрык. -Трэба, чалавеча, забываць ранейшыя крыўды. Такая ў нас калатэча!

- Я без крыўды. Дзе там! - азваўся Ворка Дзiкун. - Убачыў, што вязеш снапы, то i сказаў. Ведама, у цябе ёсць куды везцi, на тваёй сядзiбе стаiць гуменца.

Петрыкава гумно сапраўды ацалела. Там ляжаў калгасны iнвентар. Гумны ж суседзяў i Воркава разабралi, як будавалi цялятнiк.

- I ты вязi ў маё гумно. Ды якое яно маё? Калiсьцi было маё. Цяпер наша. Вязi, памесцiмся... - Петрык разгладзiў вусы. - Чуў, што надоечы было каля Бязверхавiчаў?

- Не.

- Так iрванулi, кажуць, што два цягнiкi скiнулiся з рэек. Многа ехала пяхоты з танкамi. У-у... Там такое рабiлася!

- От, скажы, нехта ж гэта робiць. I так хвацка.

- Кажуць, Коршак нейкi.

Ворка Дзiкун даўно прачуў, што ёсць якiсьцi Коршак. Ён палiў склады, падрываў эшалоны i масты. Ворка здзiўлена пакiваў галавою.

- I нiхто не бачыў таго Коршака. Сёння ён, скажам, тут, а назаўтра акажацца пад Грэскам цi пад Цiмкавiчамi. Хiтра робiць.

- Добра кажаш... Мусiбыць, за гэта i Данiка Мiколу забралi, - уставiў Ворка. - Нехта, мабыць, падаткнуў, што так i так, з Коршакам мае хаўрус. Га? А немцам толькi скажы...

- Скажу табе, што ёсць у нашым сяле гады, - сказаў Петрык. - Уведаць толькi - ды пятлю на iх. З такiмi страшна разам жыць.

- Дзiва што, сусед, - пагадзiўся Ворка, азiраючыся.

- А сам куды выправiўся?

- У Граву iду.

- Што там рабiцьмеш?

- Нешта Ганна наказвала, каб прыйшоў.

- Памагчы што трэба?

- Пэўна, нешта трэба зрабiць. Чалавек яе, як i твой Алесь, падаўся на ўсход, - апошнiя словы сказаў Ворка вельмi цiха i краем вока зiрнуў на Петрыка.

"Злуеш, старое карыта, што я дома, - падумаў Ворка. - Няма дурных бегчы ад свае хаты".

- Не чуў, дзе цяпер нашы?

- За Ельняй недзе. А дзе пэўна, нiхто не ведае. Словам, пад Маскву ўжо забеглi.

Стары Петрык пакiваў галавой i, як здалося Дзiкуну, холадна паглядзеў на яго.

- Няма на немчуру плягi! Но-о! - гукнуў стары на каня.

Воз пасунуўся па вулiцы далей, а Ворка неўзабаве апынуўся за сялом.

Да Гравы, дзе дачка была замужам, напрасткi тры кiламетры, а калi пайсцi бiтай дарогай, то набярэцца ўсе сем. Аднак па ёй усе ездзiлi i хадзiлi, робячы такi круг, бо простай дарогi, што iшла паўз Крумкачоў гай, на Граву даўно не было. Увесь гэты лес, а за iм лог адышлi пад артылерыйскi палiгон.

"Цяпер у нас артылерыйскi палiгон ад Белага да Чорнага мора", - падумаў Ворка Дзiкун.

Ён завярнуў на паплавы i пайшоў, трымаючы кiрунак на край сiняга лесу, што захiнаў Граву. Iшлося лёгка. У твар дыхаў халодны палявы ветрык.

"А як на мяне паглядзеў Петрык? Здаецца, каб прымеў, то схапiў бы загрудкi. А хто ён? Спаў у шапку, калi трэба было варушыцца. У мяне ўжо запасу на тры гады, а ты вазi чорныя снапы", - Ворка Дзiкун усмiхнуўся. Ён успомнiў, што днямi павiнны вазiць грэчку. Трэба наведацца на той палетак. Будуць i крупы, будзе i да круп.

Ён азiрнуўся, быццам баяўся, каб нiхто не падслухаў яго думак.

"Я не вазьму, то Гаўрыла возьме. Калi мы ўдвох праспiм, то немцы выграбуць усё, - супакоiў ён сябе. - Цяпер кожны цягне".

На краi Крумкачовага гаю Ворка спынiўся, агледзеўся. Завiдны быў лес на гэтым грудку. Выносiстыя хвоi з небам гаманiлi. Далей унiз цягнуўся ельнiк, сiнi, як навальнiчная хмара. Пад шашу было дробналессе.

Ворка нiколi тут не быў i да ўсяго прыглядаўся.

Iдучы далей, заўважыў пад кустом салдацкую каску, а побач падраную гiмнасцёрку. Прыпынiўся.

"Мусiць, забiлi салдата", - падумаў ён i са страхам абышоў гэта месца.

Прыслухоўваючыся да птушынага шчэбету, Ворка задумаўся.

"Каб прыйшлося мне змабiлiзавацца, то, мабыць, недзе ў разорцы ўжо закрыўся б каскай i парыў бы косцi, - дрыжыкi страсянулi Ворку. - То гэта салдаты... А колькi дзяцей i жанчын загiнула? Што далей будзе? Па ўсiх вёсках людзi ненавiдзяць немцаў..."